ÇERKES DİYALEKTLERİ ÇERKES DİYALEKTLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Şamil Emre AYDIN / Жыкъуэ Щамил 1 E-Kitap ISBN 978-605-65691-1-1 Adana 2015 2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ ....................................................................................... 10 TEŞEKKÜR ............................................................................ 11 1. BÖLÜM: ÇERKES DİYALEKTLERİNİN SINIFLANDIRILMASI .......................................................... 12 1.1. BATI ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ................ 13 1.1.1. KIYI DİYALEKTLERİ ...................................... 13 1.1.1.1. ŞAPSIĞ DİYALEKTİ................................ 13 1.1.1.2. HAKUÇ DİYALEKTİ ............................... 14 1.1.1.3. NATIHUAY - NATUHUAC DİYALEKTİ14 1.1.2. BOZKIR DİYALEKTLERİ ............................... 15 1.1.2.1. ÇEMGUY DİYALEKTİ ............................ 15 1.1.2.2. BJEDUĞ DİYALEKTİ .............................. 15 1.1.2.3. ABZAX DİYALEKTİ................................ 15 1.1.2.4. HATIKUAY DİYALEKTİ ........................ 16 1.1.2.5. MAHOŞ DİYALEKTİ ............................... 16 1.1.2.6. JANE DİYALEKTİ .................................... 17 1.1.2.7. YECERIKUAY DİYALEKTİ ................... 17 1.1.2.8. MAMHIĞ DİYALEKTİ ............................ 17 1.2. DOĞU ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ ............. 18 1.2.1. KABARDEY DİYALEKTİ................................ 18 3 1.2.1.1. DOĞU KABARDEY (KÜÇÜK KABARDEY) ......................................................... 18 1.2.1.2. ORTA KABARDEY (BÜYÜK KABARDEY) ......................................................... 18 1.2.1.3. BATI KABARDEY ................................... 19 1.2.2. BESLENEY DİYALEKTİ ................................. 19 2. BÖLÜM: FONETİK YÖNDEN FARKLILIKLAR ............ 20 2.1. SES AYKIRILAŞMALARI (DİSİMİLASYONLAR) 20 2.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI ................................................. 20 2.1.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE ŞAPSIĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 20 2.1.1.2. BATI LİTERATÜRÜ VE HAKUÇ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 24 2.1.1.3. BATI LİTERATÜRÜ VE NATIHUAY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 26 2.1.1.4. BATI LİTERATÜRÜ VE BJEDUĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 27 2.1.1.5. BATI LİTERATÜRÜ VE ABZAX DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 29 4 2.1.1.6. BATI LİTERATÜRÜ VE HATIKUAY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 31 2.1.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI ................................................. 33 2.1.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE KABARDEY DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 33 2.1.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE BESLENEY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 41 2.1.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI ............... 44 2.1.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES AYKIRILAŞMALARI ..................... 65 2.2. SES GÖÇÜŞMELERİ (METATEZLER) ................... 69 2.3. SES DÜŞMELERİ ...................................................... 71 2.3.1. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ KARŞILIKLI SES DÜŞMELERİ ............................................................... 71 2.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES DÜŞMELERİ ................................... 76 2.3.3. HER İKİ LİTERATÜRE DE UYMAYAN SES DÜŞMELERİ ............................................................... 77 5 3. BÖLÜM: MORFOLOJİK YÖNDEN FARKLILIKLAR.... 79 3.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR ........... 79 3.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................................. 79 3.1.1.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK ................................................................................. 79 3.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR ........... 80 3.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZ SORU EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................. 80 3.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZLUK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................. 81 3.2.3. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ ÇOĞUL EKİNDE GÖRÜLEN FARK........................................................ 81 3.2.4. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 82 3.2.4.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR .................................................... 82 3.2.5. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI ........................................................ 83 6 3.2.5.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK ................................................................................. 83 3.2.5.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK ............................................................ 84 3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ MORFOLOJİK FARKLAR ............................................... 85 3.3.1. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 85 3.3.1.1. ŞİMDİKİ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK 85 3.3.1.1.1. ŞİMDİKİ ZAMANIN HİKAYESİ .... 86 3.3.1.2. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK ................................................................................. 87 3.3.1.2.1. GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ .. 87 3.3.1.3. GEÇMİŞ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK 88 3.3.1.3.1. GEÇMİŞ ZAMANIN HİKAYESİ ..... 88 3.3.1.4. GENİŞ ZAMAN EKİNDEKİ FARKLILIK88 3.3.1.4.1. GENİŞ ZAMANIN HİKAYESİ ........ 89 3.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZLUK EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 89 3.3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZ SORU EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR .............. 90 7 3.3.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ÇOĞUL EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ......................................................... 91 3.3.5. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE KARŞILAŞTIRMA CÜMLELERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............. 92 3.3.6. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ZAMİRLERDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ......................................................... 93 3.3.7. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE KÜÇÜLTME EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................................. 94 3.3.8. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE AİTLİK ÖN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 95 3.3.8.1. ÜÇÜNCÜ TEKİL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FAKRLILIK ................................. 95 3.3.8.2. ÜÇÜNCÜ ÇOĞUL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FARKLILIK ................... 96 3.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI ........................... 97 3.4.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK ...... 97 3.4.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK ...................................................................................... 98 3.5. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YETERLİLİK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR... 99 8 4. BÖLÜM: LEKSİKOGRAFİK SEMANTİK YÖNDEN FARKLILIKLAR .................................................................. 100 4.1. EŞ ANLAMLI (SİNONİM) KELİMELER .............. 100 4.1.1. LİTERATÜRLER ARASI GEÇİŞ YAPMAYAN SİNONİM KELİMELER............................................ 100 4.1.2. BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA VARKEN, DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER ...... 106 4.1.3. DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA VARKEN, BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER .... 108 4.2. EŞ SESLİ (HOMONİM) KELİMELER ................... 109 KAYNAKÇA ........................................................................ 111 9 GİRİŞ Dil, toplumun anlaşmak için yarattığı bir araçtır. Bu araç; zaman, coğrafya, siyasi koşullar, inançlar ve diğer kültürlerle etkileşim gibi faktörler nedeniyle değişime uğramaya müsaittir. Bu müsaitliği nedeniyle; ses, yapı ve söz dizimi bakımından farklılaşarak diyalektlere ayrılır. Zamanla bu diyalektler de birbirinden ayrılarak farklılaşır ve bağımsız diller hâline gelirler. Kimi diyalektler de zamanla ölürler. Yani diller zamanla gelişir, değişir, alt gruplara ayrılır ve başkalaşırlar. Birçok dilde olduğu gibi Çerkes dilinde de bu farklılaşma aşamaları gözlemlenmektedir. Okumakta olduğunuz bu çalışma, Çerkes dilinin diyalektlerini tanıtmayı ve Çerkes diyalektlerinin karşılaştırmalı analizini yaparak Çerkes Diyalektolojisine ufak da olsa katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Farklılıkların öğrenilmesi, farklı diyalektlerle anlaşmayı kolaylaştıracak ve ortak dile doğru bir kapı aralayacaktır. Şamil Emre AYDIN Жыкъуэ Щамил 1 samilemreaydin@gmail.com adresi üzerinden görüş, eleştiri ve önerilerinizi tarafıma iletebilirsiniz. 1 10 TEŞEKKÜR Bitmek bilmez sorularıma değerli zamanlarını ayırarak cevap veren ve kaynak kişi olarak yardımını esirgemeyen, aşağıda ismi geçen arkadaşlarıma ve dostlarıma teşekkürü borç bilirim. Абазэ Салим (Türkiye), Анзорокъуэ Карина (Adıge Cumhuriyeti), Ацумыжъ Иман (İsrail), Балкъо Щабан (Türkiye), Балъкъэр Али (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti), Балъкъэр Толэ (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti), Бгъанэ Али (Adıge Cumhuriyeti), Борэныкъуэ Ирина (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti), Быгъулъ Мурат (Kuzey Osetya Cumhuriyeti), Быф Албэрт (Kabardey-Balkar Cumhuriyeti), Еутых Турхьан (Türkiye), КIокIасэ Кадир (Türkiye), КIэсэбэжъ Къэплъан (Adıge Cumhuriyeti), ЛIыщэ Нафсэт (Krasnodar Krayı), Маушъэ Хьусейн (Türkiye), Мэфэщокъу Шэнгул (Adıge Cumhuriyeti), МэщфэшIу Нэждэт (Adıge Cumhuriyeti), Нэпсо Айбэк (İsrail), Пащты Мадина (Adıge Cumhuriyeti), Пэрэныкъо Вэли (Türkiye), Табыщ Мурат (Kabardey-Balkar Cumhuriyeti), Тэмзэкъо Марина (Adıge Cumhuriyeti), Уэргинокъуэ Тайфун (Türkiye), Уэхъутэ Александр (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti), Хъуакъо Сусанна (Adıge Cumhuriyeti), Хьагъур Туран (Türkiye), Хъущт Эмэл (Türkiye), Цуамыкъо Марина (Adıge Cumhuriyeti), Чурей Мухьаррэм (Türkiye), Чурей Хьашмэт (Amerika Birleşik Devletleri), Чушъхьа Омэр (Türkiye), Шэуджэн Бурхьан (Adıge Cumhuriyeti). 11 1. BÖLÜM: ÇERKES DİYALEKTLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Çerkesler tarafından ‘‘Адыгэбзэ (Adıgebze)’’ olarak nitelendirilen Çerkesçe, Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesine mensup eklemeli bir dildir. Kökleri tarih öncesi çağlara kadar uzanan Çerkesçe, günümüzde Doğu Çerkesçe ve Batı Çerkesçe olmak üzere iki grupta incelenir. Doğu Çerkesçe, tarihî Çerkesya’nın doğusundaki günümüz Kabardey-Balkarya ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetlerinde resmi olarak kullanılır. Batı Çerkesçe ise tarihî Çerkesya’nın batısındaki günümüz Adıge Cumhuriyetinde resmi olarak kullanılır. 2 ÇERKESÇE BATI ÇERKESÇE 3 Kıyı Diyalektleri Şapsığ (Шапсыгъ) Hakuç (ХьакIуцу) Natıhuay (Нэтыхъуай) Nathuac (Натхъуадж) Bozkır Diyalektleri DOĞU ÇERKESÇE 4 Kabardey (Къэбэрдей) Diyalektleri 5 Doğu Kabardey Terek (Тэрч) Mezdok (Мэздэгу) Orta Kabardey Günümüzde Doğu Çerkesçe ve Batı Çerkesçe arasında büyük aykırılıklar olduğunu öne süren bazı dilbilimcilerin bu iki diyalekti iki farklı dil olarak nitelemeleri ve Çerkeslerin üç farklı ülkede üç farklı isimle (Adıge – Çerkes – Kabardey) üç farklı milletmiş gibi gösterilmesi kafa karışıklığı yaratmaktadır. 3 ISO’nun dil kodlandırma sisteminde ‘‘ISO 639-3: ady’’ olarak anılmaktadır. Bakınız: http://www.ethnologue.com/language/ady 4 ISO’nun dil kodlandırma sisteminde ‘‘ISO 639-3: kbd’’ olarak anılmaktadır. Bakınız: http://www.ethnologue.com/language/kbd 5 Üstte belirtilen Kabardey diyalektlerinin dışında, literatürde ‘‘Kuzey Kabardey diyalektleri’’ adı altında ‘‘Mulka’’ ve ‘‘Zabardiqa’’ diyalektlerinden bahsedilmiş olsa da, bu diyalektlere ait doyurucu veri bulunmadığından bu diyalektleri çalışmama eklememe kararı aldım. 2 12 Çemguy (КIэмыгуй) Baksan (Бахъсэн) Bjeduğ (Бжъэдыгъу) Malka (Балъкъ) Abzax (Абдзах) Hatıkuay (Хьатыкъуай) Mahoş (Мэxъош) Jane (Жанэ) Batı Kabardey Kuban (Псыжь) Kuban-Zelençuk (Инджыдж) Besleney (Беслъэней) Diyalekti Yecerıkuay (Еджэрыкъуай) Mamhığ (Мамхыгъ) 1.1. BATI ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ 1.1.1. KIYI DİYALEKTLERİ Karadeniz kıyısına yakın coğrafyalarda konuşulmuş diyalektler. 1.1.1.1. ŞAPSIĞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Şapsığ (Шапсыгъ) boyundan almaktadır. Şapsığlar diasporada Kabardeyler ve Abzaxlardan sonraki en kalabalık üçüncü Çerkes boyudur. Şapsığ diyalekti Türkiye dışında, Adıge Cumhuriyeti’nde, Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde ve İsrail’in kuzeyindeki Kfar Kama beldesinde konuşulmaktadır. 1924’te kurulan Şapsığ Ulusal Rayonu’nun, 1945’te kaldırılmasına kadar Batı Çerkes literatürü Şapsığ diyalekti üzerine inşâ edilmişti. 13 1.1.1.2. HAKUÇ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Hakuç (ХьакIуцу) boyundan almakta olan bu diyalekt, Rusya’daki Kıyıboyu Şapsığ’da Soçi’ye bağlı Thağapş (Kirova) köyünde ve Türkiye’de konuşulmaktadır. Bazı dilcilere göre Hakuç konuşma tarzı, Şapsığ diyalektinin bir aksanı iken, bazı dilcilere göre ise apayrı bir diyalekttir. Ben de bu çalışmada Hakuç konuşmasını ayrı bir diyalekt olarak ele almayı uygun gördüm. Bunun sebepleri olarak, Hakuç ve Şapsığ diyalektlerindeki ses olaylarında görülen farklılaşmalar ile Kafkasya’da Hakuç - Ubıh etkileşimi nedeniyle Hakuç diyalektinin Ubıhça’ya en yakın diyalekt olması gösterilebilir. 1.1.1.3. NATIHUAY - NATUHUAC DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Natıhuay - Nathuac (Нэтыхъуай Натхъуадж) boyundan almakta olan bu diyalekt, eskiden Anapa ve Ts’emez (Novorossiysk) civarlarında kullanılmaktaydı; fakat bugün Kafkasya’da Adıge Cumhuriyetine bağlı Natıhuay köyü dışında konuşanı kalmamıştır. Türkiye’de de az da olsa konuşanı vardır. Kayıtlara geçmesi önem arz eden bu diyalektle ilgili bulabildiğim kısıtlı bilgileri çalışmama ekledim. 14 1.1.2. BOZKIR DİYALEKTLERİ Kuban ırmağı havzasında konuşulmuş diyalektler. 1.1.2.1. ÇEMGUY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Çemguy (Кlэмыгуй) boyundan almakta olan bu diyalekt, büyük ölçüde Batı Çerkes Literatürünün temelini oluşturmaktadır. Çemguyların tarihî toprakları Laba ve Belaia nehirleri arasındadır. Nüfusları Kafkasya’da fazla iken diasporada çok azdır. 1.1.2.2. BJEDUĞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Bjeduğ (Бжъэдыгъу) boyundan almakta olan bu diyalekt, Adige Cumhuriyetinin Kuban Nehri boyunda ve Türkiye’nin Çanakkale ilinin Biga ilçesinde yaşayan Bjeduğlar tarafından konuşulmaktadır. Kafkasya’da nüfusları fazla iken, diasporada az sayıda bulunurlar. 1.1.2.3. ABZAX DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Abzax (Абдзах) boyundan almakta olan bu diyalekt, Adıge Cumhuriyetindeki Hakurınehable 6 (Şovgenovski) ve Mafehable adlı köylerde konuşulmaktadır. Kafkasyada sayıca az olan Abzaxler diasporada Kabardeylerden sonraki en kalabalık ikinci boydur. İsrail’in Rihaniya beldesindeki Çerkesler arasında da Abzax diyalekti hâkimdir. Mafehable köyü, 1999 yılında Kosova'dan getirilen Abzaxlardan oluşur. 6 15 1.1.2.4. HATIKUAY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Hatıkuay (Хьатыкъуай) boyundan almakta olan bu diyalekt, eskiden Şhaguaşe ve Pşışe nehirleri arasındaki arazide konuşulmaktaydı. Fakat günümüz Kafkasya’sında konuşanı kalmamıştır. Bu yüzden Kafkasyadaki Çerkes diyalektolojisinde Hatıkuay diyalektinden nâdiren bahsedilmektedir. Günümüz Türkiye’sinin Kayseri ilinin Pınarbaşı ilçesindeki 20’ye yakın Çerkes köyü tarafından konuşulmakta olan bu diyalektin kayıt altına alınmasının önem arz ettiğini bildiğim için bu diyalekte daha fazla önem verdim. Umarım bulduğum bilgiler Çerkes diyalektoloji alanındaki Hatıkuay diyalekti ile ilgili açığı kapatır. 1.1.2.5. MAHOŞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Mahoş (Мэxъош) boyundan almaktadır. Bu diyalekti konuşan kalmamıştır. Mahoşlar artık Çemguy diyalekti ile konuşmaktadır. Osmanlı Arşiv kayıtlarında 1858-1859’da Mahoşların grup grup Osmanlı topraklarına geldiği yazılmaktadır. Büyük Çerkes Sürgününden sonra Türkiye’nin Samsun ilinin Alaçam ilçesine yerleşmişlerdir. 7 Seral Çelik, Hürriyet Karadeniz - İkibine Doğru, 12 Mart 1989, s:11 - http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/BasindaCerkesler/020turkiyede.htm 7 16 1.1.2.6. JANE DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Jane (Жанэ) boyundan almaktadır. Bu diyalekti konuşan kalmamıştır. Janeler, doğudan Şapsığlarla, güneyden Natıhuaylarla komşuydular. Bu iki boya karışarak diyalektlerinin yok olduğu düşünülmektedir. 1.1.2.7. YECERIKUAY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Yecerıkuay (Еджэрыкъуай) boyundan almaktadır. Bu diyalektin konuşanı kalmamıştır. Yecerıkuaylar artık Çemguy diyalekti ile konuşmaktadır. 1.1.2.8. MAMHIĞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Mamhığ (Мамхыгъ) boyundan almaktadır. Günümüzde konuşanı kalmayan bu diyalekt, eskiden Kurcips ve Belaya nehirleri çevresinde konuşulmaktaydı. Mamhığlar artık Çemguy diyalekti ile konuşmaktadır. 17 1.2. DOĞU ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ 1.2.1. KABARDEY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin en kalabalığı olan Kabardey (Къэбэрдей) boyundan almaktadır. Kabardeyler dünyada olduğu gibi Kafkasya’da da sayısı en çok olan Çerkes boyudur. Kabardeyler’in, 13-14. yüzyıllarda doğuya doğru göç ettiği düşünülmektedir. Coğrafya değişimi dilin de yavaş yavaş değişmesine neden olmuştur. Kabardey diyalektleri günümüzde doğu, orta ve batı olmak üzere üç grupta incelenir: 1.2.1.1. DOĞU KABARDEY (KÜÇÜK KABARDEY)  Terek (Тэрч, Болътей) : Terek ırmağı boyunca konuşulur. 15. yüzyılın başlarında oluşmaya başlamıştır.  Mezdok (Мэздэгу) : 18. yüzyılın ortalarında oluşmaya başlamıştır. Kuzey Osetya’da ve Stavropol Krayda yaşayan Ortodoks Hristiyan Kabardeyler tarafından konuşulur. 1.2.1.2. ORTA KABARDEY (BÜYÜK KABARDEY)  Baksan (Бахъсэн): Baksan ırmağı boyunca konuşulur. Büyük ölçüde Doğu Çerkes Literatürünün temelini oluşturmaktadır.  Malka (Балъкъ) : Malka ırmağı boyunca konuşulur. 18 1.2.1.3. BATI KABARDEY  Kuban (Псыжь) : Adige Cumhuriyeti sınırları içindeki Laba ırmağının sol yakasındaki dört köyde konuşulur. Bu diyalekt 19. yüzyılın ortalarında Kaberdey bölgesinden göç eden bir grup Kabardey’in Kuban nehri kıyılarına (günümüz Adige Cumhuriyeti’ne) yerleşmesi ile ortaya çıkmıştır. Batı Çerkesçe’ye en yakın diyalekttir.  Kuban-Zelençuk (Инджыдж, КубанЗэлэнцIыкIу) : Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde konuşulur. 1.2.2. BESLENEY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Besleney (Бэслъэней) boyundan almaktadır. 13-14. yüzyıllarda Kabardeylerle birlikte Besleneylerin de doğuya göç ettiği düşünülmektedir. Bu diyalekt, günümüz Karaçay-Çerkes Cumhuriyetindeki iki köy (Бесленей Тхьастыкъуей, Дохъчокъуей), Krasnodar Krayındaki iki köy (Кургъокъуей, Бэчмырзей) ve Adıge Cumhuriyetindeki bir köyde (Къэнокъуей) konuşulmaktadır. Türkiye’de de Amasya, Ankara, Çorum, Eskişehir gibi şehirlere bağlı bazı Besleney köylerinde hâlâ varlığını sürdürmektedir. 19 2. BÖLÜM: FONETİK YÖNDEN FARKLILIKLAR 2.1. SES AYKIRILAŞMALARI (DİSİMİLASYONLAR) 2.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Bu bölümde Batı Literatürünün kaynağı olan Çemguy diyalekti ile Şapsığ, Hakuç, Natıhuay, Bjeduğ, Abzax ve Hatıkuay diyalektleri arasındaki ses aykırılaşmaları işlenmektedir. 2.1.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE ŞAPSIĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşmaları Batı Literatürü Şapsığ Diyalekti Anlamı къэкIухьан къэкIуахьын gezmek дж ↔ гь 8 джанэ гьанэ gömlek дж ↔ гь еджэн егьэн okumak дж ↔ гь дыджы дыгьы acı (tat olarak) дж ↔ гь сымадж сымагь hasta дж ↔ гь тэджын тэгьын дж ↔ гь джэгу гьэгу kalkmak düğün, eğlence дж ↔ гь джы гьы şimdi а↔ы Bu ses aykırılaşmasında Şapsığ diyalekti ile Türkiye’deki Kabardey diyalekti paraleldir (‘‘джэгу’’ kelimesi dışında). 8 20 дж ↔ гь щэджагъо щэгьагъо öğlen дж ↔ жъ джабгъу жъабгъо sağ (yön) непэ нэпэ bugün е↔э хъ ↔ къ хъулъфыгъэ къулфыгъэ erkek къ ↔ хъ къамзэгу хъанзэгу karınca къ ↔ хъ къо хъо domuz къ ↔ хъ къуае хъуае peynir къ ↔ хъ къуашъо хъуашъо tekne къ ↔ хъ къухьэ хъухьэ gemi къ ↔ хъ къэ хъэ mezar къ ↔ хъ макъэ махъэ ses кI ↔ кIь 10 блэкIын блэкIьын geçmek кI ↔ кIь жакIэ жакIьэ sakal кI ↔ кIь кIако кIьако kısa кI ↔ кIь кIапсэ кIьапсэ ip кI ↔ кIь кIыхьэ кIьэхьы uzun кI ↔ кIь кIэрахъу кIьэрахъу silah, tabanca кI ↔ гь АдыгабзэкIэ Адыгабзэгьэ Çerkesçeyle 9 Şapsığlar, ‘‘domuz’’ için ‘‘лэу’’ kelimesini de kullanırlar. Bu ses aykırılaşmasında Şapsığ diyalekti ile Türkiye’deki Kabardey diyalekti paraleldir. 9 10 21 кI ↔ гь къэлэмымкIэ къэлэмымгьэ kalemle кI ↔ гь сэрыкIэ сэрыгьэ bence кI ↔ шI пкIантI пшIатIэ ter лъ ↔ л бзылъфыгъ бзылфыгъэ лъ ↔ л телъхьан телхьэн kadın üstüne koymak лъ ↔ л псэлъыхъон псэлыхъон flört etmek н↔р гъунджэ гъургьэ ayna пIун пIын eğitmek, beslemek, тI ↔ т 11 тIэкIу тэкIу biraz цу ↔ чу цу чу öküz цу ↔ чу цуакъэ чуакъэ ayakkabı цу ↔ чу цумпэ чумпэ çilek цу ↔ чу цундыжъ чундыжъ kuzgun цу ↔ чу цуабзэ чуабзэ saban demiri цу ↔ чу тхьацуф тхьачуф oklava цI ↔ сI 12 папцIэ папсIэ sivri пIу ↔ пIы İsrail’in Kfar Kama beldesindeki Şapsığların bir kısmında ‘‘т’’ sesi patlamasızdır. 12 İsrail’in Kfar Kama beldesindeki Şapsığlarda bu ses aykırılaşması görülür. 11 22 цI ↔ сI пцIы псIы yalan цI ↔ сI пцIанэ псIанэ çıplak цI ↔ сI цIакI сIакьэ sirke цI ↔ сI цIынэ сIынэ ıslak цI ↔ сI цIэ сIэ isim цI ↔ сI шIуцIэ шIусIэ siyah ч ↔ кь 13 апч апкь cam ч ↔ кь чатэ кьатэ kılıç ч ↔ кь чэты кьэты tavuk ч ↔ кь чэтыу кьэтыу kedi ч ↔ кь чый кьый boğaz, gırtlak ч↔ш гъончэдж гъошэгь pantolon чъ ↔ ч чъ ↔ ч чъ ↔ ч чъ ↔ ч чъ ↔ ч чъыгы чъыен чъыIэ пчъагъэ пчъэ чыгы чыен чыIэ пчагъэ пчэ ağaç uyumak soğuk sayı kapı чI ↔ кI чI ↔ кI чI ↔ кI чI ↔ кI гъучIы упчIэн чIыгу чIыпIэ гъукIы упкIэн кIыгу кIыпIэ demir sormak arazi, toprak yer, konum Türkiye’deki Kabardeyler de Şapsığlar gibi ‘‘ч’’ yerine ‘‘кь’’ sesini kullanırlar. 13 23 э↔а бэджы багьэ örümcek э↔ы э↔ы къухьэ пшэсэн къуахьы пшысэн gemi ısırgan otu ы↔а гущыIэ гущаIэ kelime ы↔э кIыхьэ кIьэхьы ы↔э чэмыр инэп чэмэр инэп uzun inek büyük değil Iу ↔ гъу 14 IункIыбзэ гъуткIьибзэ anahtar гъучIыIун гъучIыгъун çivi Iу ↔ гъу 2.1.1.2. BATI LİTERATÜRÜ VE HAKUÇ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Batı Aykırılaşmaları Literatürü къ ↔ кхъ 15 къуае Hakuç Diyalekti Anlamı кхъуае peynir къо кхъо domuz -о ↔ -э гъогу гъэгу yol -о ↔ -э губгъо губгъэ ova къ ↔ кхъ Bu ses aykırılaşmasına diyaspora Şapsığlarında rastlanabilir. Anavatandaki Şapsığlarda rastlanmaz. 15 Bu ses aykırılaşmasında Hakuç diyalekti ile Kabardey diyalekti paraleldir. 14 24 ш↔ч шы чы at (hayvan) щ↔ч щэ чэ süt щ↔ч лъащэ лъачэ topal щ↔ч щыгъу чыгъу tuz щ↔ч щыбжьый чыбжъый biber щ↔ч гощын гочын bölmek щ↔ч щынэн чынэн korkmak Iэ ↔ Iо Iэгу Iогу avlu I ↔ кIъ Iазэ кIъазэ usta I ↔ кIъ Iанэ кIъанэ sofra I ↔ кIъ Iофы кIъофы iş I ↔ кIъ Iуш кIъушы akıllı, zekî I ↔ кIъ Iыгъын кIъыгъын tutmak I ↔ кIъ Iэ кIъэ el I ↔ кIъ гущыIэ гушыкIъэ kelime I ↔ кIъ паIо пакIъо şapka I ↔ кIъ тIу ткIъу iki (2) I ↔ кIъ ыIуагъ ыкIъуагъ söyledi 25 2.1.1.3. BATI LİTERATÜRÜ VE NATIHUAY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Batı Aykırılaşmaları Literatürü Natıhuay Diyalekti Anlamı дж ↔ гь гъунджэ гъургьэ ayna дж ↔ гь джэгун гьэгун oynamak дж ↔ гь еджэн егьэн okumak дж ↔ гь сымаджэ сымагьэ hasta дж ↔ гь щэджагъу щэгьагъо öğlen къо кхъо domuz кI ↔ гь фэшIыкIэ фэшIыгьэ için кI ↔ гь къэлэмкIэ къэлэмгьэ kalemle кI ↔ гь лъакъокIэ лъакъогьэ ayakla кI ↔ кIь кIако кIьако kısa кI ↔ кIь кIапсэ кIьапсэ ip кI ↔ кIь кIыхь кIьэхь uzun кI ↔ кIь кIэрахъу кIьэрахъо silah, tabanca т ↔ ть тэ тьэ biz т ↔ ть тыгъэ тьыгъэ güneş т ↔ ть тамэ тьамэ kanat ишIэрэп ишкIьэрэп bilmiyor къ ↔ кхъ шI ↔ шкIь 26 шI ↔ шкIь сэшIэ сэшкIьэ biliyorum шI ↔ шкIь шIэн шкIьэн bilmek цу ↔ чIьу цуакъэ чIьуакъэ ayakkabı ы↔а гущыIэ гущаIэ söz, kelime ы↔и щыбжьый щыбжьий biber тыдэ ущыщ? тыдэ тыщыI? тэдэ ущыщ? тэдэ тыщыI? nerelisin? IункIыбзэ гъукIьибзэ anahtar ы↔э ы↔э Iу ↔ гъу neredeyiz? 2.1.1.4. BATI LİTERATÜRÜ VE BJEDUĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşmaları Batı Literatürü Bjeduğ Diyalekti Anlamı а↔ы къэкIухьан къэкIуахьын gezmek а↔ы хамэ хымэ yabancı кI ↔ дж IэмкIэ Iэмджэ el ile кI ↔ дж лъакъомкIэ лъакъомджэ ayakla с ↔ шъ сыд? шъыд? ne? 27 с ↔ шъ сыдигъо? шъыдыгъо ne zaman? сш ↔ чъ сшыпхъу чъыпхъу сш ↔ чъ сшы чъы kız kardeş erkek kardeş, at (hayvan) ш↔ч шэфы чэфы balmumu щ↔ч гощын гочын bölmek п ↔ пп пытэ ппыттэ sert т ↔ тт тыгъэ ттыгъэ güneş х↔к шхэн шкэн yemek yemek х↔к инышхо инышко çok büyük х↔к шхомлакIэ шкомлакIэ dizgin ы↔а гущыIэ гущаIэ kelime ы↔а зыплъыхьан зыплъахьын ы↔э тыдэ ущыщ? ы↔э ы↔э тыдэ удэс? чэмыр ин дэд bakınmak тэдэ ущыщ? nerelisin? nerede тэдэ удэс? oturuyorsun? inek çok чэмэр ин дэд büyük 28 э↔а пэчъахь пачъыхь kral э↔ы къухьэ къуахьы gemi э↔ы джэхьнэм джыхьнэм cehennem 2.1.1.5. BATI LİTERATÜRÜ VE ABZAX DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşmaları Batı Literatürü Abzax Diyalekti Anlamı г ↔ к 16 гу, гузэгу ку, кузэгу г↔к гурыт г↔к лъэгуанджэ курыт ortanca лъэкуа(н)жьэ 17 diz дж ↔ жь 18 лъэмыдж orta лъэмыжь köprü дж ↔ жь ныбджэгъу ныбжьэгъу arkadaş дж ↔ жь баджэ бажьэ tilki к↔ч бэрэскэжъый бэрчэжъый Çarşamba к↔ч бэрэскэшху бэрчэшху Cuma Bu ses aykırılaşmasında Abzax diyalekti ile Kabardey diyalekti paraleldir. 17 Türkiye’deki Abzaxlar ‘‘лъэкуа(н)жьэ’’ kelimesini ‘‘н’’ harfi olmaksızın konuşurken, Kafkasyadaki Abzaxlar ‘‘н’’ harfi ile konuşurlar. 18 Bu ses aykırılaşmasında Abzax diyalekti ile Kabardey diyalekti paraleldir. 16 29 oğlan, genç кӏ ↔ Iь кIалэ Iьалэ кӏ ↔ Iь макIэ маIьэ кӏ ↔ Iь хьакIэ хьаIьэ кӏ ↔ Iь кIэупкIэн IьэупкIэн кӏ ↔ Iь кIэгъожьын Iьэгъожьын az, biraz misafir, konuk soru sormak pişman olmak шІэ yeni кІымафэ шІымафэ kış ч↔ш чыжьэ шыжьэ uzak ч↔ш пчыхьэ пшыхьэ akşam ч↔щ пчэны пщэны ч↔щ чан щан keçi keskin, gözü açık ч↔щ чылэ щылэ köy, halk ч↔щ чэмы щэмы inek ч↔щ чэщы щэщы gece чъ ↔ ш пчъэ пшэ kapı чъ ↔ ш пчы пщы mızrak чъ ↔ ш чъагъо шагъо berrak чъ ↔ ш чъыгы шыгы ağaç кӏ ↔ шІ 19 кІэ кӏ ↔ шІ Bu ses aykırılaşmasında Abzax diyalekti ile Kabardey diyalekti paraleldir. 19 30 чъ ↔ ш чъыен шыен uyumak чъ ↔ ш чъыІэ шыІэ soğuk чъ ↔ ш чъэн шэн koşmak чI ↔ Iь чIэтын Iьэтын ayakta durmak чI ↔ Iь чIэсын Iьэсын oturmak чI ↔ Iь чIэлъын Iьэлъын yatmak чI ↔ шI чIыгу шIыгу чI ↔ шI чIыпIэ щIыпIэ yeryüzü, toprak yer, konum чI ↔ шI чIыох шIыох ova чI ↔ шI чІэгъ шІэгъ alt чI ↔ шI упчIэ упшIэ soru чI ↔ шI гъучIы гъушIы demir ы↔э тыдэ ущыщ? тэдэ ущыщ? nerelisin? ы↔э тыдэ тыщыI? тэдэ тыщыI? neredeyiz? 2.1.1.6. BATI LİTERATÜRÜ VE HATIKUAY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşmaları Batı Literatürü Hatıkuay Diyalekti Anlamı кI ↔ дж АдыгэбзэкIэ Адыгэбзэджэ Çerkesçeyle кI ↔ дж тхылъымкIэ тхылъымджэ kitapla 31 кI ↔ дж лъакъомкIэ лъакъомджэ ayakla кI ↔ дж ащкIэ ащджэ кI ↔ дж сэрыкIэ сэрыджэ onunla bence, bana göre кI ↔ дж тэрыкIэ тэрыджэ bize göre т ↔ ть тыгъужъы тьыгъужь т ↔ ть тамэ тьамэ kurt omuz, kanat т ↔ ть тыгъэ тьыгъэ güneş т ↔ ть тэ тьэ biz т ↔ ть уатэ уатьэ çekiç т ↔ ть хатэ хатьэ bağ, bahçe ы↔а гущыIэ гущаIэ kelime ы↔э тыдэ? тэдэ? nere? э↔а/е↔э хъэрен хъаерэн salıncak 32 2.1.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Bu bölümde Literatür diyalekti ile farklı Kabardey ve Besleney diyalektleri arasındaki ses aykırılaşmaları işlenmektedir. 2.1.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE KABARDEY DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşmalar ı г↔й Doğu Literatürü Kabardey Diyalektleri Anlamı Адыгэ Адийэ г↔й бгэн бйэн Çerkes beddua etmek г↔й бгырыпх бйырыпх kemer г↔й бгырыс бйырыс dağlı г↔й жыг жый ağaç г↔й пагэ пайэ kibirli д ↔ т 21 тамэ тауэ? , таурэ? kanat д↔т дамэ дауэ? , даурэ? д↔т дапхуэдиз? тапходиз? ne kadar? д↔т дэнэ? тэнэ? nere? сымаджэ сымагьэ hasta 20 дж ↔ гь 22 nasıl? Ürdün’de ve Türkiye’nin Kahramanmaraş ilinin Göksun ilçesine bağlı Kabardey köylerinde bolca rastlanan bir konuşma şekli. 21 Kuban Kabardeylerin konuşma şekli. 22 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 20 33 дж ↔ гь джэд гьэд tavuk дж ↔ гь джэду гьэду kedi дж ↔ гь тэджын тэгьын kalkmak дж ↔ гь хъыджэбз хъыгьэбз kız дж ↔ гь джабэ гьабэ yamaç дж ↔ гь джатэ гьатэ kılıç дж ↔ гь джанэ гьанэ gömlek дж ↔ гь Iэджэ Iэгьэ дж ↔ гь еджэн егьэн çok, birçok okumak, çağırmak дж ↔ ж 23 хьэдэджадэ хьэдэжадэ hortlak е ↔ а 24 тебэ табэ tepsi, tava е↔а хьурей хъурай е↔а гукъеуэ гукъауэ е↔а Сэтэней Сэтэнай е↔а Щауей Шъэуай yuvarlak keder, yürek sıkıntısı mitolojik karakter mitolojik karakter ж ↔ ч 25 жылэ чылэ köy Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. Mezdok, Kuban ve Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 25 Kuban Kabardeylerinin konuşma şekli. 23 24 34 ж ↔ з 26 бажэ базэ tilki жь ↔ зь 27 жьэ зьэ ağız жь ↔ зь жьы зьы yaşlı, eski жь ↔ зь кхъужь кхъузь armut жь ↔ зь хужь хузь beyaz жь ↔ зь лэжьэн лэзьэн çalışmak жь ↔ зь жьэпкъ зьэпкъ çene жь ↔ зь бжьэ бзьэ arı жь ↔ зь бжьын бзьын soğan жь ↔ зь бжьыныху бзьыныху sarımsak жь ↔ зь плъыжь плъызь kırmızı жь ↔ зь губжьын губзьын kızmak жь ↔ зь дыгъужь дыгъузь kurt з ↔ п 28 зыри пари sıfır, hiç з↔р уэзджынэ уэрджынэ zil, çan кI ↔ кIь 29 кIапсэ кIьапсэ кI ↔ кIь кIэрахъуэ кIьэрахъуэ ip silah, tabanca кI ↔ кIь кIэщI кIьэщI kısa Mezdok Kabardeylerinin konuşma şekli. Mezdok Kabardeylerinde ve Türkiye’nin Tokat iline bağlı bazı Kabardey köylerinde rastlanan konuşma şekli. 28 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 29 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 26 27 35 кI ↔ кIь кIыхь кIьыхь uzun кI ↔ кIь кIапэ кIьапэ kuyruk м ↔ н 30 мывэ нывэ taş м↔н мафIэ нафIэ ateş м↔н хъумпIэцIэдж хъунпIэцIэдж karınca н ↔ п 31 нэмыщI пэмыщI başka, farklı с↔щ гупсысэ гупщысэ düşünce с↔ц куэнсапIэ куэнцапIэ darı kabuğu уэ ↔ о 32 куэд код çok уэ ↔ о хуэдэ ходэ gibi уэ ↔ о махуэ махо gün уэ ↔ о ауэ ао ama уэ ↔ э 33 губгъуэ губгъэ bozkır -о ↔ -э фошыгъу фэшыгъу şeker Türkiye’deki bir kısım Kabardey ile Karaçay-Çerkes Cumhuriyetindeki Besleney ve Kabardeyler, ‘‘м’’ sesi yerine ‘‘н’’ sesini kullanmayı tercih ederler. 31 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 32 Mezdok ve Kuban Kabardeylerinin konuşma şekli. 33 Mezdok Kabardeylerinin konuşma şekli. 30 36 п ↔ м 34 шыпсыранэ шэмсыран ısırgan otu п↔м папцIэ памцIэ sivri ц↔п цыжьбанэ пыжьбанэ kirpi цI ↔ тI мэлхьэпIацIэ мэлхьэпIатIэ kene, akar ч ↔ кь 35 зыгъэч зыгъэкь filiz ч ↔ кь тепщэч тепщэкь tabak ч ↔ кь чыцI кьыцI oğlak ч ↔ кь чэзу кьэзу ч ↔ кь чэм кьэм sıra eksik, noksan ч ↔ кь чэнж кьэнж sığ ч ↔ кь чэт кьэт ağıl ч ↔ кь чэф кьэф ч ↔ кь шэчын шэкьын sarhoş dayanmak, tartmak ш↔ч шхыIэн чхэIэн yorgan ш↔ч куэншыб куэнчыб gübre щ ↔ с 36 уэ щэ? уэ сэ? ya sen? Türkiye’deki Kahramanmaraş - Göksun Kabardeylerinin konuşma şekli. 35 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 36 Türkiye’nin Tokat ile Sivas illerindeki bazı Kabardey köylerinde ve Mersin’in Sadiye köyünde rastlanılan bir konuşma şekli. 34 37 щ↔с гущэ гусэ beşik щ↔с щхьэл схьэл değirmen щ↔с дыщэ дысэ altın щ↔с дапщэ? дапсэ? ne kadar, kaç? щ↔с щынэ сынэ kuzu щ↔с сыт щыгъуэ? сыт сыгъуэ? ne zaman? щ↔с сыт щхьэкIэ? сыт схьэкIэ? ne için? щ↔с пщыхьэщхьэ псыхьэсхьэ akşam щ↔с къупщхьэ къупсхьэ kemik щ↔с пщэдэлъ псэдэлъ kaşkol щ↔с унэщхьэ унэсхьэ çatı щ↔с джэдэщ гьэдэс kümes щ↔с тхьэмыщкIэ тхьэмыскIэ fakir, zavallı щI ↔ сI 37 щIакхъуэ сIакхъуэ ekmek щI ↔ сI щIалэ сIалэ genç, oğlan щI ↔ сI щIэныгъэ сIэныгъэ bilim щI ↔ сI щIымахуэ сIымахуэ kış щI ↔ сI гуащIэ гуасIэ ekşi щI ↔ сI гуфIапщIэ гуфIапсIэ müjde щI ↔ сI хьэщIэ хьэсIэ misafir щI ↔ сI мащIэ масIэ az, biraz щI ↔ сI пащIэ пасIэ bıyık Türkiye’nin Tokat iline bağlı bazı Kabardey köylerinde ve Mersin’in Sadiye köyünde rastlanan konuşma şekli. 37 38 щI ↔ цI 38 щIалэ цIалэ genç, oğlan щI ↔ цI гъащӀэ гъацIэ hayat щI ↔ цI мащӀэ мацӀэ az, biraz щI ↔ цI псынщIэ псынцIэ hızlı ы ↔ и 39 дыдж дигь acı (tat bakımından) ы↔и иджыпсту (н)игьипсту hemen şimdi ы↔и пщэдджыжь пщэдгьижь sabah ы↔и нышэдибэ нишэдибэ bu sabah ы↔и тхылъ тхилъ kitap ы↔и Iухын Iухин açmak ы↔э жыхафэ жэхафэ evin tabanı ы↔э зыгуэр зэгуэр biri ы↔э мыгъэ мэгъэ bu yıl ы ↔ у 40 ехуэхын ехуэхун düşmek э↔а бэкхъ бакхъ inek ahırı э↔а гуэщ гуаш garaj э↔а мэIуху маIуху kalkan э↔и шэджагъуэ шигьагъуэ öğlen Mezdok Kabardeylerinin konuşma şekli. Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 40 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 38 39 39 э ↔ ы 41 блэгущIэ блыгущIэ koltukaltı э↔ы сынолъэIу сынолъыIу yalvarıyorum э ↔ ы 43 лIэщIыгъуэ лIыщӀыгъуэ yüzyıl э↔ы 44 мэжаджэ мыжаджэ mısır ekmeği э↔ы 45 пэшэгъу пышэгъу arkadaş, dost Iэ ↔ Iы 46 щыIэщ щыIыс var Iэ ↔ Iы щыIэкъым щыIыIым yok Iэ ↔ Iи 47 унэ уиIэ? унэ уиIи? evin var mı? Iэ ↔ Iи унэ сиIэщ унэ сиIи(с) evim var Iэ ↔ Iи Iуэху фиIэ? Iуэху фиIи? işiniz var mı? 42 Baksan Kabardeylerinin konuşma şekli. Kuban Kabardeylerinin konuşma şekli. 43 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 44 Terek Kabardeylerinin konuşma şekli. 45 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 46 Türkiye’de Gaziantepli ve Kayserili bazı Kabardeylerin konuşma şekli. 47 Türkiye’nin Kahramanmaraş ilinin Göksun ilçesine bağlı Kabardey köylerinde bolca rastlanan bir konuşma şekli. 41 42 40 2.1.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE BESLENEY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI д↔т Doğu Literatürü дэнэ? д↔т дауэ? , даурэ? тауэ? , таурэ? Anlamı nere? nasıl? ne şekilde? д↔т дапхуэдиз? тапхуэдиз? ne kadar? е↔а тебэ табэ tepsi ж ↔ дж жыпIа? джыпIа? dedin mi? ж ↔ дж жыг джыг ağaç ж ↔ дж къуажэ къуаджэ köy ж ↔ дж жэуап джэуап cevap ж ↔ дж жэнэт джэнэт cennet ж ↔ дж жэм джэм inek кI ↔ кIь кIэ кIьэ kuyruk, tohum кI ↔ кIь жакIэ жакIьэ кI ↔ кIь кIапэ кIьапэ sakal parça, kuyruk кI ↔ кIь кIапсэ кIьапсэ ip с↔щ сэжьей щэжьей bıçak с↔щ гупсысэ гупщысэ düşünce Ses Aykırılaşmaları Besleney Diyalekti тэнэ? 41 щ↔х емыкӀущи идэкъым емыкӀухи идэкъым uygunsuz olduğu için beğenmiyor щ↔х жыжьэщи нэсыфакъым жьыжьэхи нэсыфакъым uzak olduğu için ulaşamadı щ↔х кӀыфӀщи кӀыфӀхи olduğu için илъагъуркъым илъагъуркъым görmüyor щ↔х щӀыӀэщи сефэфкъым чIыIэхи сефэфкъым soğuk olduğu için içemiyorum щ↔х мащIэщи дрикъуакъым макIэхи трикъуакъым az olduğu için yetmedi щ↔х хуабэщи еIусэркъым хуабэхи еIусэркъым sıcak olduğu için dokunmuyor щI ↔ кI щIалэ кIалэ genç, oğlan щI ↔ кI мащIэ макIэ щI ↔ кI нэхъыщIэ нэхъыкIэ щI ↔ кI хьэщIэ хьакIэ az, biraz yaşça daha küçük misafir, konuk щI ↔ кI занщIэ занкIэ düz щI ↔ кI щIымахуэ кIымахуэ kış щI ↔ чI упщIэ упчIэ soru щI ↔ чI щIыIэ чIыIэ soğuk щI ↔ чI щIыгу чIыгу arazi karanlık 42 ч ↔ кI чэщей кIэщей şimşir и↔ы ипэ ыпэ önce и↔ы сигу сыгу kalbim Kafkasyadaki Besleneylerde olduğu gibi Türkiye’deki Besleneylerde de doğu literatürüne aykırı sesler bulunmaktadır. Örnek: Türkiye’deki Doğu Besleney Ses Diyalekti Anlamı Aykırılaşmaları Literatürü джэгу гьэгу oyun, eğlence дж ↔ гь дж ↔ гь джанэ гьанэ gömlek дж ↔ гь джэд гьэд tavuk дж ↔ гь бэдж бэгь örümcek дж ↔ гь джатэ гьатэ kılıç дж ↔ гь сымаджэ сымагьэ дж ↔ гь дыдж дыгь hasta tat olarak acı, ekşimsi ш↔ч лъашэ лъачэ topal ш↔ч пшынэ пчынэ müzik aleti ш↔ч пшэ пчэ bulut ш↔ч шатэ чатэ kaymak ш↔ч шхэ чхэ (yemek) ye! ш↔ч шы чы at (hayvan) ш↔ч шыд чыд eşek 43 ш↔ч шынэн чынэн korkmak ш↔ч шэ чэ süt ш↔ч шэдыгъуэ чэдыгъуэ kiraz 2.1.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşmala rı Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı a↔э Адыгабзэ Адыгэбзэ Çerkesçe a↔э лъэхъан лъэхъэнэ zaman a↔э тхьакIум тхьэкIумэ kulak a↔э шъхьал щхьэл değirmen a↔э хьабл хьэблэ mahalle a↔э хьанц хьэнцэ kürek a↔э хьаку хьэку fırın a↔э хьамлыу хьэмбылу solucan a↔е гукъау гукъеуэ a↔е сэтэнай сэтэней keder, kalp çarpıntısı gül (çiçek türü) a↔е хьайнап хьейнапэ rezil, kepaze a↔е лъай лъей tozluk a↔ы къэкIухьан къэкIухьын gezmek 44 a↔я апэрэ япэрей birinci, ilk aй ↔ aе мэзай мазае şubat ayı aе ↔ ей дае дей ceviz ağacı aе ↔ ей хьае хьей bok, dışkı aе ↔ ей къуае кхъуей peynir б↔м бахъсымэ махъсымэ boza, çerkes içeceği б↔м къурбэкъый къурмакъей gırtlak г↔к гу, гурыт ку, курыт orta, ortanca г ↔ къ гуадзэ къуэдзэ yardımcı г↔ж цэгэналъ дзажэналъэ kaburga гъ ↔ хъ гъурз хъурзэ gemi çapası д↔т сыд? сыт? ne? д↔т сыдкIэ? сыткIэ? д↔т сыдми сытми ne ile? neyse, ne ise de 45 дж ↔ ж баджэ бажэ tilki дж ↔ ж гъубдж гъубж salı дж ↔ ж къуаджэ къуажэ köy дж ↔ ж лъэмыдж лъэмыж köprü дж ↔ ж пхэндж пхэнж yanlış, hatalı дж ↔ ж хьаджыгъэ хьэжыгъэ дж ↔ ж чэндж чэнж дж ↔ ж уджэгъун ужэгъун un sığ, derin olmayan bıkmak, usanmak дж ↔ жь гъубдж гъубжь salı дж ↔ жь лъэгуанджэ лъэгуажьэ diz дж ↔ жь ныбджэгъу ныбжьэгъу arkadaş дж ↔ жь джэгу жьэгу ocak, fırın дзу ↔ вэ хьандзу хьэвэ yığın е↔о непэ нобэ bugün е↔я ежьашъо яжьафэ gri е↔и хъэрен хъыринэ salıncak ж ↔ жь жэ жьэ ağız ж ↔ жь бжыхьэ бжьыхьэ sonbahar 46 ж ↔ жь жакIэ жьакIэ sakal ж ↔ жь бжыдзэ бжьыдзэ pire ж ↔ жь лъэуж лъэужь iz жь ↔ з ежь езы kendi, özü жъу ↔ в Iужъу Iув kalın, yoğun, koyu жъу ↔ в жъуагъо вагъуэ yıldız жъу ↔ в зэжъу зэв dar жъу ↔ вы бэжъугъэ бэвыгъэ bolluk, çokluk жъу ↔ вэ хьалыжъу хьэлывэ börek жъо ↔ вэ Iоржъор Iуэрвэр geveze жъо ↔ вэ гужъон гувэн gecikmek жъо ↔ вэ гузэжъон гузэвэн telaşlanmak, endişelenmek жъо ↔ вэ гъажъо гъавэ ekin, mahsul жъо ↔ вэ къэжъон къэвэн kaynamak жъо ↔ вэ мыжъо мывэ taş з ↔ дз хьэIуцыз хьэIуцыдз çakal з ↔ дз цызэ дзыдзэ sansar 47 з ↔ жь нэбзыц нэбжьыц kirpik к↔г кобэнын гуэбэнын hamlamak к↔г кон, конэщ гуэн, гуэнэщ ambar, depo к↔г корэшъу гуэрэф çıban к↔г кощ гуэщ garaj к↔г ку гу araba к↔г куахъо гуахъуэ çatal, dirgen к↔г куон гуоун bağırmak к↔г кушъэ гущэ beşik к↔ч пскэ псчэ öksürük къ ↔ кхъ къэ кхъэ mezar къ ↔ кхъ къо кхъуэ domuz къ ↔ кхъ къошын кхъуэщын çömlek, testi къ ↔ кхъ къампI кхъапIэ saç kepeği къ ↔ кхъ къуае кхъуей peynir къ ↔ кхъ къужъы кхъужь armut къ ↔ кхъ къухьэ кхъухь gemi къ ↔ хь къэцыгъуан хьэдзыгъуанэ yaban arısı, eşek arısı къ ↔ хь къамцIыч хьэмцIыракIэ siğil штаукI щтауч çakmak taşı кI ↔ ч 48 кI ↔ цI пхъэкIыч пхъэцIыч tahta ritim aleti кI ↔ щI гукIэгъу гущIэгъу merhamet кI ↔ щI занкIэ занщIэ düz, dümdüz кI ↔ щI кIабз щIэбзэ astar кI ↔ щI кIалэ щIалэ кI ↔ щI кIас щIасэ genç, oğlan arzu, istek, sevgi кI ↔ щI кIымафэ щIымахуэ kış кI ↔ щI кIэ щIэ taze, yeni кI ↔ щI кIэдзэн щIэдзэн başlamak кI ↔ щI макIэ мащIэ az, biraz кI ↔ щI нэмыкI нэмыщI başka кI ↔ щI пакIэ пащIэ bıyık кI ↔ щI плIыкI плIыщI kırk (40) кI ↔ щI псынкIэ псынщIэ çabuk, hızlı кI ↔ щI пхэкI пхэщI kalça кI ↔ щI тIокI тIощI yirmi (20) кI ↔ щI хьакIэ хьэщIэ konuk, misâfir кI ↔ щI щэкI щэщI otuz (30) щIопщ kamçı, kırbaç къабзий kanat tüyü кIэ ↔ щIо кІэпщ м↔б къамзый 49 м↔б тхъомзашхъ о тхъуэбзащхъуэ kükürt м↔п хьамцIый хьэпцIий çavdar м↔н куамэ гуанэ budak -о ↔ -у къодый къудей yavan, sadece -о ↔ -у къодан къудан yakışıklı -о ↔ -уе нэхъой нэхъуей saygı, edep -о ↔ -уэ гощын гуэшын bölmek -о ↔ -уэ гъуэгу yol -о ↔ -уэ гъогу гъэшIэгъон ы гъэщIэгъуэн ilginç -о ↔ -уэ закъо закъуэ yalnız -о ↔ -уэ зыгорэ зыгуэр biri, birisi -о ↔ -уэ къо къуэ oğul -о ↔ -уэ къош къуэш kardeş о ↔ уэ о уэ sen о ↔ уэ оркъ уэркъ asil, soylu о ↔ уэ оршэр уэршэр sohbet о ↔ уэ орэд уэрэд şarkı 50 п↔б панэ банэ diken п↔б пчы бжы mızrak п↔б пчэгъу бжэгъу kazık п↔б пчэны бжэн keçi п↔б пытэ быдэ sert п↔б сапэ сабэ toz п↔к пхъаблэ кхъаблэ sedye п↔ц пыжъы цыжьбанэ kirpi пIын eğitmek, yetiştirmek пIу ↔ пIы пIун р ↔ гъ къэкIырэ къэкIыгъэ bitki р↔л пырац бэлацэ yoğun kıllı, çok tüylü р↔м курбы кумб р↔м гъурбы гъуэмб с↔щ псы стыр хьантхъупс стыр псы пщтыр хьэнтхъупс пщтыр с↔щ çukur, çöküntü sürüngen yuvası-deliği sıcak su sıcak çorba 51 с↔з остыгъэ уэздыгъэ lamba с↔з остыгъай уэздыгъей çam ağacı т↔д атакъэ адакъэ horoz т↔д къутамэ къудамэ dal т↔д тамэ дамэ т↔д тхьаматэ тхьэмадэ omuz, kanat bilge kişi, lider т↔д тхьапш? дапщэ? ne kadar? т↔д тыгъуакIо дыгъуакIуэ hırsız т↔д тыгъужъы дыгъужь kurt т↔д тыгъэ дыгъэ güneş т↔д тыжьыны дыжьын gümüş т↔д тэ дэ biz т↔д уатэ уадэ çekiç т↔д хатэ хадэ bağ, bahçe тI ↔ д жъынтIыу тI ↔ д жьынду хьэндыркъуакъ хьантIаркъу уэ 48 т↔п шъэфрытхъ у щэхурыпхъуэ sinsi, hilekâr ау ауэ ama, fakat, -у ↔ -уэ baykuş kurbağa Mezdok Kabardeyleri, ‘‘kurbağa’’ için ‘‘бэкъэкъ’’ kelimesini kullanırlar. 48 52 lakin -у ↔ -уэ дэгъу дэгъуэ iyi -у ↔ -уэ хьау! хьэуэ! hâyır! -у ↔ -уэ ешъугъун ефыгъуэн kıskanmak у ↔ уэ урам уэрам cadde, sokak ф ↔ ху жьыф жьыху pervane, yelpaze ф ↔ ху нэф нэху aydınlık ф ↔ ху фабэ хуабэ ф ↔ ху фит хуит sıcak bağımsız, özgür, hür ф ↔ ху фыжьы хужьы beyaz фы ↔ ху тфы тху beş (5) фы ↔ ху Iофы Iуэху iş фы ↔ ху фыгу хугу darı фы ↔ ху фыжьы хужь beyaz фы ↔ ху цIыфы цIыху insan фы ↔ ху шъэфы щэху gizli фы ↔ ху хъулъфыгъ хъулъхугъэ erkek фы ↔ ху бзылъфыгъ бзылъхугъэ dişi, kadın фы ↔ хуэ шъхьафы щхьэхуэ başka, farklı 53 фэ ↔ хуэ фэдэ хуэдэ gibi фэ ↔ хуэ фэмыф хуэмыху tembel, miskin фэ ↔ хуэ фэсакъын хуэсакъын dikkat etmek фэ ↔ хуэ фэщ хуэщ kramp фэ ↔ хуэ мафэ махуэ gün хь ↔ хъ нахь нэхъ daha хь ↔ хъ нахьыб нэхъыбэ daha fazla хь ↔ хъ нахьыжъ нэхъыжь daha yaşlı ц ↔ дз ецэкъэн едзэкъэн ısırmak ц ↔ дз набцэ набдзэ kaş ц ↔ дз пцы бдзы keski ц ↔ дз цыгъо дзыгъуэ fare ц ↔ дз цыхь, цыхьэ дзыхь güven, itimat ц ↔ дз цэ дзэ diş цы ↔ дз уцы удз ot, çimen цы ↔ дз коцы гуэдз buğday ц↔с цацэ дзасэ şiş ц↔з гъэцэкIэн Iофыр гъэцэкIэн гъэзэщIэн Iуэхур гъэзэщIэн yapmak, uygulamak işi gerçekleştirme ц↔з 54 ц↔з гъэцэкIакIо гъэзэщIакIуэ k uygulayıcı, halledici ц ↔ цI ныбац ныбэрицӀэ obur, doyumsuz ц ↔ цI лыпцэ лыпцIэ adele, kas цI ↔ ц цIэплъы цыплъ kızıl saçlı цу ↔ в зэпэуцу зэпэув çelişki цу ↔ в тхьацу тхьэв hamur цу ↔ в цуабзэ вабдзэ saban demiri цу ↔ в цуакъэ вакъэ ayakkabı цу ↔ вы цу вы öküz цу ↔ вы цундыжъ вындыжь kuzgun цу ↔ вы уцупIэ увыпIэ durak цо ↔ ва цокъалъ вакъалъэ ayakkabılık цо ↔ вэ теуцон теувэн üstüne basmak ч ↔ дж абчгъэбат абджгъэбатэ mercimek ч ↔ дж апч абдж cam ч ↔ дж чатэ джатэ kılıç 55 ч ↔ дж чый джий boğaz (organ) ч ↔ дж чэты джэд tavuk ч ↔ дж чэтыу джэду kedi ч↔ш чхыIэн шхыIэн yorgan ч↔щ пчэдыжь пщэдджыжь sabah ч↔щ пчыхьашъхь пщыхьэщхьэ akşam ч↔ж чан жан keskin ч↔ж чъыгы жыг ağaç ч↔ж чыжьэ жыжьэ uzak ч↔ж чылэ жылэ halk, topluluk ч↔ж чэмы жэм inek ч↔ж чэщы жэщ gece ч↔ж нычэп ныжэбэ bu gece чъ ↔ ж ачъэ ажэ keçi чъ ↔ ж зечъэ зежэ akışkan чъ ↔ ж ныбачъ ныбажэ ishal чъ ↔ ж псыечъэх псыежэх akarsu чъ ↔ ж пчъэ бжэ kapı чъ ↔ ж гъупчъэ гъубжэ orak чъ ↔ ж чъыгы жыг ağaç чъ ↔ ж чъыр жыр çelik 56 чъ ↔ ж чъэн жэн koşmak чъ ↔ ж чъэп жэп don, kırağı чъ ↔ щI чъыIэ щIыIэ soğuk чI ↔ щI гъучIы гъущI demir чI ↔ щI унэм чIэсын унэм щIэсын evde oturmak чI ↔ щI упщIэ soru чI ↔ щI упчIэ чIыгу, чIылъ щIыгу, щIылъэ arazi, toprak чI ↔ щI чIылъэрыт щIылъэрыт чI ↔ щI чIыпIэ щIыпIэ sabit mekan, ortam, yer чI ↔ щI чIэгъ щIагъ alt, dip чI ↔ щI чIэдзын щIэдзын atmak чI ↔ щI чIэкIыпI щIэкIыпIэ çıkış чI ↔ щI чIэхьан щIыхьэн içeri girmek щ↔ж щэпкъ жэпкъ bitki sapı ш↔щ машэ мащэ ш↔щ шыблэ щыблэ kuyu şimşek, yıldırım ш↔щ нэшэбэгу нащэбэгу salatalık ш↔щ шакIо щакIуэ avcı ш↔с гупшысэ гупсысэ düşünce 57 ш↔с пшысэ псысэ öykü, hikâye, masal шъ ↔ с шъэжъый сэжьей çakı, küçük bıçak шъ ↔ ф шъоу фо bal шъ ↔ ф шъоущыгъу фошыгъу şeker шъ ↔ ф шъокIо фокIуэ gidiyorsunuz шъу ↔ ф бэдзэнэшъу бадзэнэф sivrisinek шъу ↔ ф нэшъу нэф шъу ↔ ф шъуалъ фалъэ kör tas, kap, bardak шъу ↔ ф корэшъу гуэрэф apse, çıban шъу ↔ ф шъуатэ фадэ шъу ↔ ф шъуаш фащэ içki giysi, elbise, kostüm шъу ↔ ф шъуи фи sizin шъу ↔ фа фэшъуаш хуэфащэ lâyık шъу ↔ фы шъуз фыз kadın çürümek (meyve için) фын шъу ↔ фы шъун шъукъеблаг фыкъеблагъэ шъу ↔ фы ъ buyrun шъу ↔ фы шъухэт? фыхэт? kimsiniz? шъу ↔ фы ешъугъун ефыгъуэн kıskanmak 58 шъу ↔ фи шъуй макъ фий макъ ıslık sesi шъо ↔ фэ ашъо афэ zırh шъо ↔ фэ ешъон ефэн içmek шъо ↔ фэ къашъон къэфэн dans etmek шъо ↔ фэ уашъо уафэ шъо ↔ фэ унашъо унафэ hava, gökyüzü emir, buyruk, karar шъо ↔ фэ шъо фэ siz, deri, renk шъо ↔ фэ шъогъаз фэгъазэ kızamık шъо ↔ фэ шъоеплъ фэеплъ hâtıra шъо ↔ фэ шъонт фэнд davul шъо ↔ фэ шъорэкIы фэрэкI çiçek hastalığı шIу ↔ фI IэшIу IэфI tatlı шIу ↔ фI шIуанэ фIанэ bahçe çapası шIу ↔ фI шIуагъэ фIагъэ fayda, yarar шIу ↔ фIы шIуцIэ фIыцIэ siyah шIу ↔ фIы шIу фIы iyi шIу ↔ фIы шIугъэ фIыгъэ kalite шIу ↔ фIы шIукIэ фIыщIэ övgü, şükran жьафIэ konuşkan, hatip шIу ↔ фIэ жашIу 59 шIо ↔ фIа шIомыкI фӀамыщI kömür шIо ↔ фIэ лъэгъугъуашIо лъэгъугъуафIэ sevimli шIо ↔ фIэ машIо мафIэ ateş шIо ↔ фIэ машIоку мафIэгу tren шIо ↔ фIэ мэгушIо нэшIошIо ↔ фIэ гушIо мэгуфIэ seviniyor нэфIэ-гуфIэ шIо ↔ фIэ пкъышIо пкъыфIэ güler yüzlü ince-güzel vücutlu шIо ↔ фIэ фэгушIон хуэгуфIэн tebrik etmek шIо ↔ фIэ щэ шIоIугъ шэ фIэIуа ekşimiş süt шIэ ↔ щIы лIэшIэгъу лIэщIыгъуэ yüzyıl ы↔а арымэ арамэ ы↔а нахьыпэ нэхъапэ öyleyse daha önce, daha evvel ы↔е лые лей fazla ы↔е тэджэлый тэджэлей yelek ы↔е жъэжъый жьэжьей böbrek ы↔э блыгучI блэгущIэ koltukaltı ы↔э шэдыбжь körük ы↔э щыдыбжьы зырыз зырызэу зэрыз зэрызу teker teker ы↔э къыпыщыт къыпэщыт zıt, ters 60 ы↔э ужьы ужьэ sansar ы↔э хьылъэ хьэлъэ ağır, yük ы↔и бжъамый бжьэмий boru ы↔и кIыин кIиин çığlık atmak ы↔и кIэтIый кIэтIий ы↔и нэбзый нэбзий bağırsak ışın, ışık hüzmesi ы↔и пыи бий düşman ы↔и сыгу сигу kalbim ы↔и щыбжьый шыбжий biber ы↔и ыкIи икIи ve -ые ↔ -еи хъыен хъеин hareket etmek -ые ↔ -ей лые лей fazlalık -ые ↔ -ей мые мей elma ağacı -ые ↔ -ей цые цей erkek giysisi жьей küçük -ый ↔ -ей жъый -эи ↔ -ей дэи дей kötü э↔a мэтэ матэ sepet э↔a гъэтхапэ гъатхапэ mart э↔a бэщ баш sopa 61 э↔a мэстэ мастэ iğne э↔a хъэр хъар kafes э↔a джэгъогъу жагъуэгъу düşman э↔е ащ ыдэжь абы и деж onun yanına э↔о шы сэку шы соку at yelesi э↔ы бэшэрэб бащырыбэ şişe э↔ы дэгъу дэд дэгъуэ дыдэ çok iyi э↔ы дэхьащхын дыхьэшхын gülmek э↔ы зэрэщыт зэрыщыт durum э↔ы хъэдэн хъыдан bez, çaput э↔ы чэцIы чыцI oğlak э↔ы щэрэб шэрыб э↔ы шIэхэу щIэхыу kabarcık hızlıca, çabucak э↔ы жьэу жьыуэ erkenden я↔е ятIонэрэй етIуанэрей ikinci я↔е ящэнэрэй ещанэрей üçüncü я↔е яплIэнэрэй еплIанэрей dördüncü я↔е ятфэнэрэй етхуанэрей beşinci я↔е яхэнэрэй еханэрей altıncı я↔е яблэнэрэй ебланэрей yedinci я↔е яенэрэй еянэрей sekizinci 62 я↔е ябгъонэрэй ебгъуанэрей dokuzuncu я↔е япшIэнэрэй епщIанэрей onuncu Ia ↔ Iэ Iахъо Iэхъуэ çoban Ia ↔ Iэ Iаджэ Iэджэ birçok Ia ↔ Iэ Iазэ Iэзэ doktor, usta Ia ↔ Iэ Iанэ Iэнэ sofra Ia ↔ Iэ Iащэ Iэшэ Ia ↔ Iэ уIагъэ уӀэгъэ çolak yara, yarık, kesik Ia ↔ Iе Iай, Iае Iей kötü Ia ↔ Iы Iахь Iыхьэ hisse, pay Ia ↔ Iы Iахьагъу Iыхьэгъу ortak, hissedar 63 Birçok kelimede üstteki örneklerde görüldüğü üzere tek sesten oluşan aykırılaşmalar vardır; fakat ender de olsa birkaç sesten oluşan aykırılaşmalar olabilmektedir. Bu çoklu aykırılaşmalar kelimeyi anlamayı zorlaştırabilmektedir. Örnek: Çoklu Aykırılaşmalar Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı п ↔ б / ц ↔ дз / ы ↔е пцэжъый бдзэжьей balık е ↔ я / шъо ↔ фэ ежьашъо яжьафэ gri кI ↔ щI / ы ↔ э п↔б/ч↔ж п↔б/ы↔и/и ↔й ф ↔ ху / а ↔ е ы ↔ и / фы ↔ ху э ↔ а / -о ↔ -э пкIыхьыпIэ пщIыхьэпIэ rüya пчэгъу бжэгъу kazık пыи бий фай хуей düşman lazım, gerekli бзыфы бзииху ıhlamur мэлъхъогъу малъхъэгъу bacanak т↔д/ч↔ш тыгъопчыхь дыгъуэпшыхь dün akşam lâyık, фэ ↔ хуэ / шъу ↔ ф фэшъуаш хуэфащэ uygun ц ↔ дз / шъо ↔ фэ уцышъо дж ↔ ж / шъу ↔ фэ джэхашъу удзыфэ жэхафэ yeşil döşeme, zemin 64 2.1.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşması olayı Öz Çerkesçe kelimelerde görüldüğü gibi, Çerkes diline yabancı dillerden geçen alıntı kelimelerde de görülmektedir. Batı Ses Aykırılaşmaları Literatürü Doğu Literatürü Anlamı хьалэмэт хьэлэмэт ilginç a ↔ э / э ↔ а къэплъан къаплъэн kaplan a↔э a↔е бай, къулай бей, къулей zengin a↔е дунай дуней dünya a↔е хъурай хъурей daire, yuvarlak a↔е домбай домбей manda, camız a↔е тазыр тезыр ceza a↔е табэ тебэ tepsi, tava a↔е щай шей çay а↔ы бэлахь бэлыхь belâ, felâket къэбыстэ lahana а ↔ ы / къ ↔ т къэбаскъ б↔м быслъымэн муслъимэн müslüman дз ↔ з бэдзэр бэзэр pazar 65 дж ↔ ж аджал ажал дж ↔ ж джэхьнэм жыхьэнэмэ cehennem дж ↔ ж джэнэт жэнэт cennet дж ↔ ж джэуап жэуап cevap дж ↔ ч джэнджэш чэнджэщ fikir жъ ↔ з жъалым залым zâlim, despot Iи ↔ Iы мэлэIич мэлэIыч melek куп гуп grup къэпкъан къапхъэн tuzak къ ↔ хъ / э ↔ ы къэбар хъыбар haber кIу ↔ гу кIуачIэ гуащIэ güç, kuvvet л↔р тэлмащ тэрмэш tercüman м↔б къумгъан къубгъан ibrik м↔н мамун нумин, номин maymun м↔н кукумау кIуркIунау kukumav, baykuş к↔г къ ↔ хъ ecel 66 андэз abdest (İslam ritüeli) м↔н амдэз м↔н къамзэгукъ къандзэгу karınca yuvası -о ↔ -у морад мурад istek, dilek -о ↔ -у джомарт жумарт cömert о ↔ уа хьао хьэуа hava (atmosferdeki) п↔б пахъэ бахъэ buhar п↔б пегъэмбар бегъымбар peygamber р↔н зэрар зэран zarar с↔щ сэраш щэращ sahur т↔д тамыгъ дамыгъэ işaret, sembol т↔д такъикъ дакъикъэ dakika хъ ↔ кI хъазнэ кIэзонэ hazîne ц↔с къулайцыз къулейсыз fakir, yoksul ц↔с огъурцыз угъурсыз uğursuz, hayırsız з↔с таз тас tas джэбын kefen ч ↔ дж / ф ↔ б чэфын 67 ч↔ш тынч тынш ч↔ш гъончэдж гъуэншэдж pantolon ы↔а къыблэ къаблэ güney ы↔э быракъ бэракъ bayrak ы↔и сабый сабий çocuk ы↔и мыхъулдыз малъхъэдис mıknatıs kolay Iа ↔ къ Iалъмэкъ къэлътмакъ çanta, heybe Iа ↔ Iы Iахьыл, Iахьил Iыхьлы akraba 68 2.2. SES GÖÇÜŞMELERİ (METATEZLER) Kelime içinde bazı seslerin yer değiştirmesi anlamına gelen metatez olayı, birçok dilde olduğu gibi Çerkesçe’de de vardır. Fakat Çerkes dilinde görülen metatez olayı, ses aykırılaşmaları kadar fazla değildir. Bu olaya aşağıdaki kelimeleri örnek gösterebiliriz: Batı Literatürü ехьщ(ыр) гъэлыджын 49 ныбыдж нэбгырэ 50 лъхъа(н)чэ 51 натрыф пшысэ шIу(н)кI 52 бзыуцыф 53 Doğu Literatürü ещхь гъэкIылын бынжэ нэрыбгэ лъахъшэ нартыху шыпсэ кIыфI бжьэхуц Anlamı benzer gıdıklamak göbek kişi, fert alçak, engin mısır öykü, hikâye, masal karanlık pamuk Çerkes dilindeki ‘‘кI ↔ ч ↔ дж’’ sesleri fonetik olarak benzerlik taşıdıkları için bu örnekteki gibi değişim gösterebilirler. 50 Kuban Kabardeyleri, Batı Çerkeslerinden etkilendiği için ‘‘нэрыбгэ’’ yerine ‘‘нэбгырэ’’ derler. 51 ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE HECE (SES) DÜŞMELERİ’’ adlı bölümde ‘‘н’’ sesi düşmesine birçok örnek verilmiştir. 52 ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI’’ adlı bölümde ‘‘шIу ↔ фIы’’ ses aykırılaşmasına birçok örnek verilmiştir. 53 ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI’’ adlı bölümde ‘‘ф ↔ ху’’ ses aykırılaşmasına birçok örnek verilmiştir. 49 69 хьантIаркъо итэкъун 54 махълъэ хьэнд(ы)р(къу)акъуэ kurbağa икIутэн dökmek малъхъэ damat Doğu Literatürü ve Doğu Diyalektleri arasında da az da olsa metatez olayına rastlanır: Doğu Literatürü Doğuda Farklı Kullanımlar дэтхэнэ дэхтэнэ 55 мырамысэ мамырысэ мэпсалъэ мэплъасэ тIасхъэ тIахъсэ 58 Anlamı hangi 56 57 mısır unlu yemek konuşuyor giz, sır, esrar ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI’’ adlı bölümde ‘‘э ↔ ы’’ ses aykırılaşmasına birçok örnek verilmiştir. 55 Baksan Kabardeylerinin konuşma şekli. 56 Terek ve Mezdok Kabardeylerinin bir kısmının konuşma şekli. 57 Mezdok Kabardeylerinin konuşma şekli. 58 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 54 70 2.3. SES DÜŞMELERİ 2.3.1. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ KARŞILIKLI SES DÜŞMELERİ Düşen Sesler б↔Ø Batı Literatürü бгъота къэ ↔ Ø къэгъагъэ Doğu Literatürü гъуэта Anlamı küflü гъагъэ çiçek й↔Ø нэйпсый нэпсей açgözlü м↔Ø м↔Ø шъуамбгъо пхъэмбгъу 59 фабгъуэ пхъэбгъу enli, geniş tahta н↔Ø н↔Ø н↔Ø гъунджэ джэнчы зандэ гъуджэ джэш 60 задэ н↔Ø н↔Ø н↔Ø н↔Ø н↔Ø ланлэ лъхъанчэ лъэгуанджэ набгъо шъхьангъупчъ лалэ лъахъшэ лъэгуажьэ абгъуэ щхьэгъубжэ ayna fasülye dik, sarp esnek, gevşek alçak, engin diz yuva pencere Bjeduğlar da tıpkı Kabardeyler gibi bu kelimeyi ‘‘пхъэбгъу’’ şeklinde ‘‘м’’ harfini düşürerek kullanırlar. 60 Kafkasyadaki bazı Kabardeyler ‘‘fasülye’’ için ‘‘джэрш’’ derken, Türkiye’deki Kabardeyler ‘‘гьэрш’’ derler. 59 71 н↔Ø шэндыргъо шэдыгъуэ kiraz п↔Ø п↔Ø пкIэгъуас пцел кIэгъуасэ дзэл is, siyah duman söğüt ağacı р↔Ø р↔Ø р↔Ø р↔Ø р↔Ø р↔Ø р↔Ø гъэтIыргъон гурхъу тIыргъон уарзэ гырз шэндыргъо пIыртIын гъэтIыгъуэн гухъу тIыгъуэн уазэ гыз шэдыгъуэ пIытIын kıvırcık yapmak dibek, havan olgunlaşmak saman inilti kiraz sıkmak т↔Ø т↔Ø т↔Ø стыры стын, ыстын пстэури сыр сын, исын псори acı (tad olarak) yanmak hepsi у↔Ø у↔Ø у↔Ø у↔Ø фо фонащэ гъэныщкIун лъэбакъуэ тхылъымпӀэ пIащIэ bal kavun çiğnemek adım у↔Ø шъоу шъоунаш гъэунэшкIун лъэубэкъу тхылъыпIэ пIуакI хь ↔ Ø тхьапш? дапщэ? ne kadar? ы↔Ø бзыу бзу kuş ince kağıt 72 ы↔Ø ы↔Ø ы↔Ø ы↔Ø бырыу къырахы мэзы мэлы бру кърах мэз мэл ы↔Ø ы↔Ø ы↔Ø ы↔Ø ы↔Ø ы↔Ø ы↔Ø наныу осы пыуты узы шыу щхыу щыды нану уэс пуд уз шу шху шыд э↔Ø э↔Ø э↔Ø чынэ зыгорэ шъыхьэ чын зыгуэр щыхь э↔Ø э↔Ø лъэсэу сыдэу гъэшIэгъон лъэсу сыту гъэщIэгъуэн э↔Ø ежь-ежьырэу езыр-езыру э↔Ø пшIэрэба пщIэркъэ topaç biri geyik yürüyerek, yaya olarak ne kadar ilginç! kendi kendine bilmiyor musun? Ø↔б Ø↔б Ø↔б Ø↔б Ø↔б джэмышх цантхьэ Iоржъор алырэгъу хьамлыу бжэмышх бдзантхьэ Iуэрбжэр алэрыбгъу хьэмбылу kaşık tutkal geveze halı solucan matkap getirsinler orman koyun bebek, çocuk kar ucuz ağrı atlı, süvari yoğurt eşek 73 Ø ↔ дж пчэдыжь пщэдджыжь sabah Ø↔м Ø↔м Ø↔м Ø↔м Ø↔м Ø↔м IупIэ тхылъыпIэ тхьапэ тхъурбэ тхьабыл пшъапI IумпIэ тхылъымпIэ тхьэмпэ тхъурымбэ тхьэмбыл пщампIэ dizgin kağıt yaprak köpük akciğer yaka Ø↔н Ø↔н ошэкур къуащэ уэншэку къуаншэ döşek, şilte eğri Ø↔п Ø↔п стыр Iэхъуамб пщтыр Iэпхъуамбэ Ø↔п Ø↔п Ø↔п Ø↔п sıcak el parmağı ayak лъэхъуамб лъэпхъуамбэ parmağı пцIыус пцIыупс yalancı шъхьарыхъон щхьэрыпхъуэн başlık техъон тепхъуэн örtmek Ø↔р икъун ирикъунщ Ø↔щ тхьамыкI(э) 61 тхьэмыщкIэ Ø↔щ неущмыкI(э) yeterli fakir, zavallı yarından пщэдеймыщкIэ sonraki gün Şapsığlar ve Natıhuaylar, bu kelimeyi ‘‘тхьамышкIь(э)’’ şeklinde kullanırlar. 61 74 Ø↔ы тхьаркъо тхьэрыкъуэ güvercin Ø↔э Ø↔э Ø↔э Ø↔э Ø↔э Ø↔э Ø↔э губзыгъэ кIахэ Iуданэ лэныстэ тхьэкIумэкIыхь дыгъуасэ дыгъэгъазэ хьэдрыхэ, хьэдырыхэ фIы дыдэ akıllı, zeki aşağı iplik makas tavşan dün aralık (ay) Ø↔э Ø↔э губзыгъ кIах Iудан лэныст тхьакIумкIыхь тыгъуас тыгъэгъаз хьадрых, хьадырых шIу дэд Ø↔э шъхьагърыт щхьэгъэрыт âhiret çok güzel hizmetli, hizmetkâr Ø↔и Ø↔и джы джыстыу иджы иджыпсту şimdi hemen şimdi 75 2.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES DÜŞMELERİ Düşen Sesler м↔Ø м↔Ø Batı Literatürü шэмбэт 62 самбыр Doğu Literatürü щэбэт сабыр Anlamı cumartesi sabır н↔Ø шхонч фоч 63 tüfek бэрскэжъый ск ↔ Ø 64 бэрэжьей çarşamba ы↔Ø къарыу къару güç, kuvvet э↔Ø щэрэхъ шэрхъ tekerlek Ø↔р пындж 65 прунж pirinç Şapsığlar, bu kelimeyi ‘‘шэбэт’’ şeklinde ‘‘н’’ harfini düşürerek kullanırlar. 63 Besleneyler, bu kelimeyi ‘‘фонч’’ şeklinde ‘‘н’’ harfini düşürmeden kullanırlar. 64 Abzexler, bu kelimeyi ‘‘бэрчэжъый’’ şeklinde ‘‘с’’ harfini düşürerek kullanırlar. 65 Şapsığlar, bu kelimeyi ‘‘пыдж’’ şeklinde ‘‘н’’ harfini düşürerek kullanırlar. 62 76 2.3.3. HER İKİ LİTERATÜRE DE UYMAYAN SES DÜŞMELERİ Bu tip ses düşmeleri doğuda sınırlıdır; fakat batı diyalektlerinde çokça görülür. Düşen Batı Sesler Literatürü Doğu Literatürü Diyalektler Anlamı м ↔ Ø хьамлыу Iэпхъабэ (Şapsığ), Iэпхъуамбэ Iэхъуабэ (Bjeduğ) лъэпхъабэ (Şapsığ), лъэхъуабэ лъэпхъуамбэ (Bjeduğ) хьаблыу (Şapsığ & хьэмбылу Bjeduğ) м ↔ Ø шъуампIэ фампIэ шъуапIэ (Bjeduğ) kabuk н ↔ Ø шъхьант щхьэнтэ yastık н ↔ Ø хьанц хьэнцэ н ↔ Ø онтэгъу уэндэгъу н ↔ Ø псынкIэ псынщIэ н ↔ Ø лъынтф лъынтхуэ шъхьатэ (Şapsığ) хьацэ (Şapsığ & Bjeduğ) отэгъу (Şapsığ & Bjeduğ) псыкIьэ (Şapsığ & Bjeduğ) лъытфэ (Şapsığ & Bjeduğ) р ↔ Ø натрыф нартыху натыф (Şapsığ) mısır м ↔ Ø Iэхъуамб м ↔ Ø лъэхъуамб с ↔ Ø пскэн псчэн пчэн (Bjeduğ) зыгъэпскIы зыгъэпкIын зыгъэпскIын (Bjeduğ) с↔Ø н й ↔ Ø апэрэй япэрей й ↔ Ø ятIонэрэй етIуанэрей апэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) ятIонэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) el parmağı ayak parmağı solucan kürek ağır çabuk, hızlı damar öksürmek yıkanmak birinci ikinci 77 й ↔ Ø ящэнэрэй ещанэрей й ↔ Ø яплIэнэрэй еплIанэрей й ↔ Ø ятфэнэрэй етхуанэрей й ↔ Ø яхэнэрэй еханэрей й ↔ Ø яблэнэрэй ебланэрей й ↔ Ø яенэрэй еянэрей й ↔ Ø ябгъонэрэй ебгъуанэрей й ↔ Ø япшIэнэрэй епщIанэрей ящэнэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) яплIэнэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) ятфэнэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) яхэнэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) яблэнэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) яенэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) ябгъонэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) япшIэнэрэ (Şapsığ & Bjeduğ) üçüncü dördüncü beşinci altınca yedinci sekizinci dokuzuncu onuncu 78 3. BÖLÜM: MORFOLOJİK YÖNDEN FARKLILIKLAR 3.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR 3.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Batı Literatürü ve batı diyalektleri arasındaki morfolojik fark olarak zaman ekleri gösterilebilir. Bu zaman eklerinden de sadece gelecek zaman ekinde farklılık görülmektedir. 3.1.1.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Çemguy ve Abzaxlar gelecek zaman eki olarak ‘‘-щт’’ ekini kullanır. Bjeduğ ve Hatıkuaylar ise ‘‘-т’’ ekini kullanırlar. Olayın daha iyi anlaşılması için ‘‘gitmek’’ fiilinin gelecek zaman ekiyle çekimini verelim: Batı Farklılaşma Literatürü Farklı Kullanım Anlamı -щт ↔ -т -щт ↔ -т сыкIощт сыкIот gideceğim укIощт укIот gideceksin -щт ↔ -т кIощт кIот gidecek -щт ↔ -т тыкIощт тыкIот gideceğiz -щт ↔ -т шъукIощт шъукIот gideceksiniz -щт ↔ -т кIощтых кIотых gidecekler Şapsığlarda ise durum biraz karışıktır. Gerek Kafkasyada yaşayan Şapsığlar tarafından, gerek Türkiye’de yaşayan Şapsığlar tarafından gelecek zaman için ‘‘-щт’’ ve ‘‘-т’’ son ekleri kullanılmaktadır. İsrail’deki Şapsığlar ise gelecek zaman için sadece ‘‘-т’’ son ekini kullanırlar. Bu yüzden Şapsığ diyalektini konumlandırma konusunda kesin bir şey söylemek 79 güçtür. Ayrıca Şapsığların, tıpkı Natıhuaylarda olduğu gibi 3. Tekil kişi ve 3. Çoğul kişinin çekiminde ‘‘рэ-’’ ön ekini kullanıyor olması ayrı bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Hakuç diyalektinde ise 3. Tekil kişi ve 3. Çoğul kişinin çekiminde kelimeye ‘‘-э’’ son eki getirilir. Örnek: Batı Şapsığ Literatürü Diyalekti кIуагъ рэкIуагъ Hakuç Diyalekti кIуагъэ gitti кIуагъэх кIуагъэхэ gittiler рэкIуагъэх Anlamı 3.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR 3.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZ SORU EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Kafkasyadaki ve diyasporadaki Kabardeylerin büyük bir bölümü olumsuz soru eki olarak ‘‘Iэ’’ ekini kullanırlar. Hajret Kabardeylerinde ise Literatür kullanımında olduğu gibi olumsuz soru eki ‘‘къэ’’ dir. İlginçtir! Çoğunluğun kullanım şekli değil; azınlığın kullanım şekli literatür kullanımı olmuştur. Farklılıklar Literatür Kullanımı Farklı Kullanım Anlamı -къэ ↔ -Iэ -къэ ↔ -Iэ сэракъэ? сэраIэ? ben değil miyim? уэракъэ? уэраIэ? sen değil misin? -къэ ↔ -Iэ аракъэ? араIэ? o değil mi? -къэ ↔ -Iэ апхуэдэкъэ? апхуэдэIэ? öyle değil mi? -къэ ↔ -Iэ пщIэркъэ? пщIэрIэ? bilmiyor musun? -къэ ↔ -Iэ пэжкъэ? пэжIэ? doğru değil mi? -къэ ↔ -Iэ фIыкъэ? фIыIэ? iyi değil mi? 80 3.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZLUK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Farklılık Literatür Kullanımı -шэ ↔ -чэ 66 узыншэ Farklı Kullanımlar Anlamı узынчэ sağlıklı амалынчэ imkânsız -шэ ↔ -чэ амалыншэ -шэ ↔ -чэ гулъытэншэ гулъытэнчэ düşüncesiz 3.2.3. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ ÇOĞUL EKİNDE GÖRÜLEN FARK Çoğul son ekinde görülen farklı kullanım Diyasporadaki Kabardeyler arasında yaygındır. Farklılık Literatür Kullanımı Farklı Kullanımlar Anlamı -хэ ↔ -хьэ -хэ ↔ -хьэ ахэр ахьэр onlar дахэхэр дахэхьэр güzeller -хэ ↔ -хьэ бзухэр бзухьэр kuşlar -хэ ↔ -хьэ унэхэр унэхьэр evler -хэ ↔ -хьэ фащэхэр фащэхьэр giysiler -хэ ↔ -хьэ нэхэр нэхьэр gözler Kuban Kabardeyleri, Mezdok Kabardeyleri ve Türkiye’nin Kahramanmaraş iline bağlı Kabardey köyleri, olumsuzluk eki olarak ‘‘-чэ’’ ekini kullanırlar. 66 81 3.2.4. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Doğu Literatürü ve datı diyalektleri arasındaki morfolojik fark olarak zaman ekleri gösterilebilir. Bu zaman eklerinden de sadece gelecek zaman ekinde farklılık görülmektedir. 3.2.4.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Gelecek zaman eki, Doğu Çerkes Literatüründe ‘‘-ну, -нущ’’ iken, Kuban, Kuban-Zelençuk ve Mezdok Kabardeylerinin diyalektlerinde ‘‘-нэ’’ dir. Farklılık -нущ ↔ -нэ -нущ ↔ -нэ -нущ ↔ -нэ -нущ ↔ -нэ -нущ ↔ -нэ Doğu Literatürü Farklı Kullanım Anlamı сыкIуэнущ сыкIонэ gideceğim сыкӀуэнут сыкӀонэт gidecektim сыкIуэнукъым сыкIонэкъым gitmeyeceğim дыкъэкIуэнущ дыкъэкIонэ geleceğiz дыкъэкIуэнукъым дыкъэкIонэкъым gelmeyeceğiz 82 Gelecek zaman eki doğu literatüründe ‘‘-щ’’ koşacı eklenerek ‘‘-нущ’’ şeklinde vurgulanırken, Besleney diyalektinde koşaç eklenmeksizin ‘‘-ну’’ şeklinde telaffuz edilir. Farklılık Doğu Literatürü Besleney Diyalekti сыкIуэну -нущ ↔ -ну сыкIуэнущ -нущ ↔ -ну укъэкIуэнущ укъэкIуэну Anlamı gideceğim geleceksin -нущ ↔ -ну еуэнущ -нущ ↔ -ну тIысынущ еуэну vuracak тIысыну oturacak -нущ ↔ -ну деджэнущ теджэну okuyacağız 3.2.5. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI 3.2.5.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK Literatür kullanımındaki ‘‘-щ’’ eki Terek diyalektine dayanmaktadır, ‘‘-с’’ eki ise Baksan, Mezdok, Türkiye ve Ürdün Kabardeyleri arasında yaygındır. Gerek Malka Kabardeylerinde, gerek Kuban Kabardeylerinde (Ходз, Къощхьэблэ, Лэщэпсынэ gibi köylerde) gerekse Besleneylerde bildirme koşacı kullanılmamaktadır. Farklılıklar Literatür Kullanımı -щ ↔ -с , -Ø аращ -щ ↔ -с , -Ø къэкIуащ -щ ↔ -с , -Ø ар кIуащ -щ ↔ -с , -Ø мыр пэжщ Farklı Kullanımlar арас, ара къэкIуас, къэкIуа Anlamı öyledir, odur geldi ар кIуас, ар кIуа o gitti мыр пэжс, мыр пэж bu doğrudur 83 -щ ↔ -с , -Ø псыр псыр хуабэс, псыр хуабэ фащэр псыфс, фащэр псыф -щ ↔ -с , -Ø пIэр щабэс, пIэр щабэщ пIэр щабэ хуабэщ -щ ↔ -с , -Ø фащэр псыфщ su sıcaktır giysi ıslaktır yatak yumuşaktır 3.2.5.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK Kafkasyadaki ve diyasporadaki Kabardeylerin büyük bir bölümü olumsuzluk eki olarak ‘‘-Iым’’ ekini kullanırlar. Fakat literatür kullanımı, Kuban-Zelençuk ve Laba ırmakları çevresinde yaygın olan ve Hajret Kabardeyleri tarafından da benimsenen ‘‘-къым’’ ekidir. Türkiye’nin Kahramanmaraş iline bağlı Kabardey köylerinde ise olumsuzluk eki olarak ‘‘Iэм’’ kullanılır. Farklılıklar -къым ↔ -Iым , -Iэм -къым ↔ -Iым , -Iэм -къым ↔ -Iым , -Iэм -къым ↔ -Iым , -Iэм -къым ↔ -Iым , -Iэм -къым ↔ -Iым , -Iэм -къым ↔ -Iым , -Iэм Farklı Kullanımla r араIым , аракъым араIэм дахэIым , дахэкъым дахэIэм пэжIым , пэжкъым пэжIэм фIыIым , фIыкъым фIыIэм сефаIым , сефакъым сефаIэм стхаIым , стхакъым стхаIэм сыкIуаIым , сыкIуакъым сыкIуаIэм Literatür Kullanımı Anlamı o değil güzel değil doğru değil iyi değil içmedim yazmadım gitmedim 84 3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ MORFOLOJİK FARKLAR 3.3.1. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR 3.3.1.1. ŞİMDİKİ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Şimdiki zaman eki batıda ‘‘-э, е-’’ iken, doğuda ‘‘-о, йо-’’ dur. Farklılıklar Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı -э ↔ -о -э ↔ -о сыщэпсэу сыщопсэу yaşıyorum сэкIо сокIуэ gidiyorum -э ↔ -о сэтхэ сотхэ yazıyorum -э ↔ -о сэшIэ сощIэ biliyorum -э ↔ -о тэшхэ дошхэ yiyoruz -э ↔ -о сэгъы согъ ağlıyorum -е ↔ -о -е ↔ -о къеджэ къоджэ çağırıyor седжэ соджэ okuyorum -е ↔ -о сео соуэ vuruyorum -е ↔ -о сеплъы соплъ bakıyorum -е ↔ -о ощх къещхы уэшх къощх yağmur yağıyor -е ↔ -о ос къесы уэс къос kar yağıyor е- ↔ йое- ↔ йо- ео йоуэ vuruyor ешъо йофэ içiyor е- ↔ йо- етхы йотх yazıyor 85 е- ↔ йо- епчъы йобж sayıyor е- ↔ йо- елъы йолъ yatıyor е- ↔ йо- еплъы йоплъ bakıyor 3.3.1.1.1. ŞİMDİKİ ZAMANIN HİKAYESİ Şimdiki zamanın hikayesi eki batıda ‘‘-щтыгъэ’’ iken, doğuda ‘‘-т’’ dir. Farklılıklar Batı Literatürü -щтыгъэ ↔ -т сэкIощтыгъэ -щтыгъэ ↔ -т сэтхэщтыгъэ -щтыгъэ ↔ -т сэшIэщтыгъэ Doğu Literatürü Anlamı сокIуэт gidiyordum сотхэт yazıyordum сощIэт biliyordum -щтыгъэ ↔ -т тэшхэщтыгъэ дошхэт -щтыгъэ ↔ -т къеджэщтыгъэ къоджэт -щтыгъэ ↔ -т седжэщтыгъэ соджэт -щтыгъэ ↔ -т сеощтыгъэ соуэт -щтыгъэ ↔ -т сеплъыщтыгъэ соплът -щтыгъэ ↔ -т еощтыгъэ йоуэт yiyorduk çağırıyordu okuyordum vuruyordum bakıyordum vuruyordu -щтыгъэ ↔ -т ешъощтыгъэ -щтыгъэ ↔ -т етхыщтыгъэ йофэт içiyordu йотхт yazıyordu -щтыгъэ ↔ -т епчъыщтыгъэ -щтыгъэ ↔ -т еплъыщтыгъэ йобжт sayıyordu йоплът bakıyordu 86 3.3.1.2. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Gelecek zaman eki batıda ‘‘-щт’’ iken, doğuda ‘‘-нущ’’ dur. Farklılık Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı -щт ↔ -нущ сыкIощт сыкIуэнущ gideceğim -щт ↔ -нущ сыкъэкIощт сыкъэкIуэнущ geleceğim -щт ↔ -нущ сеплъыщт сеплъынущ bakacağım -щт ↔ -нущ седжэщт седжэнущ okuyacağım -щт ↔ -нущ стхыщт стхынущ yazacağım -щт ↔ -нущ естыщт естынущ vereceğim -щт ↔ -нущ хъущт хъунущ olacak 3.3.1.2.1. GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ Gelecek zamanın hikayesi eki batıda ‘‘-щтгъэ’’ iken, doğuda ‘‘-нут’’ dur. Farklılık 67 Batı Literatürü -щтгъэ ↔ -нут сыкIощтгъэ Doğu Literatürü сыкIуэнут Anlamı gidecektim -щтгъэ ↔ -нут сыкъэкIощтгъэ сыкъэкIуэнут gelecektim -щтгъэ ↔ -нут сеплъыщтгъэ сеплъынут bakacaktım -щтгъэ ↔ -нут седжэщтгъэ седжэнут okuyacaktım -щтгъэ ↔ -нут стхыщтгъэ стхынут yazacaktım -щтгъэ ↔ -нут естыщтгъэ естынут verecektim -щтгъэ ↔ -нут хъущтгъэ хъунут olacaktı Bjeduğlarda ‘‘-щтыгъэ’’ yerine ‘‘-тагъэ’’ eki kullanılır. Ör: ‘‘сыкIотагъэ (gidecektim), сыкъэкIотагъэ (gelecektim), сеплъытагъэ (bakacaktım), седжэтагъэ (okuyacaktım), стхытагъэ (yazacaktım), естытагъэ (verecektim), хъутагъэ (olacaktı)’’. 67 87 3.3.1.3. GEÇMİŞ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Geçmiş zaman eki batıda ‘‘-гъ’’ iken, doğuda ‘‘-щ’’ dır. Farklılık -гъ ↔ -щ -гъ ↔ -щ -гъ ↔ -щ -гъ ↔ -щ -гъ ↔ -щ Batı Literatürü атхыгъ седжагъ ыIуагъ тыкIуагъ къэкIуагъ Doğu Literatürü ятхащ седжащ жиIащ дыкIуащ къэкIуащ Anlamı yazdılar okudum söyledi gittik geldi 3.3.1.3.1. GEÇMİŞ ZAMANIN HİKAYESİ Geçmiş zamanın hikayesi eki batıda ‘‘-агъагъ’’ iken, doğuda ‘‘-ат’’ dır. Farklılık -агъагъ ↔ -ат -агъагъ ↔ -ат -агъагъ ↔ -ат -агъагъ ↔ -ат Batı Literatürü седжагъагъ ыIуагъагъ тыкIуагъагъ къэкIуагъагъ Doğu Literatürü седжат жиIат дыкIуат къэкIуат Anlamı okumuştum söylemişti gitmiştik gelmişti 3.3.1.4. GENİŞ ZAMAN EKİNDEKİ FARKLILIK Geniş zaman eki, batıda ‘‘-н’’ iken; doğuda ‘‘-нщ’’ dir. Farklılıklar -н ↔ -нщ -н ↔ -нщ -н ↔ -нщ -н ↔ -нщ Batı Literatürü сыкIон укIон кIон тыкIон Doğu Literatürü сыкIуэнщ укIуэнщ кIуэнщ дыкIуэнщ Anlamı giderim gidersin gider gideriz 88 -н ↔ -нщ -н ↔ -нщ шъукIон кIоных фыкIуэнщ кIуэнхэщ gidersiniz giderler 3.3.1.4.1. GENİŞ ZAMANIN HİKAYESİ Geniş zamanın hikayesi eki, Batı Literatüründe ‘‘-нгъи’’ iken, Doğu Literatüründe ‘‘-нт’’ dir. Farklılıklar -нгъи ↔ -нт -нгъи ↔ -нт -нгъи ↔ -нт -нгъи ↔ -нт Batı Literatürü сыкIонгъи укIонгъи тыкIонгъи шъукIонгъи Doğu Literatürü сыкIуэнт укIуэнт дыкIуэнт фыкIуэнт Anlamı giderdim giderdin giderdik gidersiniz 3.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZLUK EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Farklılıklar -чъэ ↔ -шэ -чъэ ↔ -шэ -чъэ ↔ -шэ -чъэ ↔ -шэ -чъэ ↔ -шэ Batı Literatürü гупшысэнчъэ узынчъэ унэнчъэ лажьэнчъэ Iофынчъэ Doğu Literatürü гупсысэншэ узыншэ унэншэ лажьэншэ Iуэхуншэ -ко ↔ -гуэ бзако -ко ↔ -гуэ кIако бзагуэ кIагуэ -ко ↔ -гуэ цако дзагуэ Anlamı düşüncesiz ağrısız, sağlıklı evsiz suçsuz işsiz dilsiz kısa kör, keskin olmayan 89 3.3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZ SORU EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Olumsuz soru eki doğuda ‘‘-къэ’’ şeklinde statik iken, batıda kelimenin durumuna göre ‘‘-ба, -эба’’ gibi iki farklı şekle bürünebilir. Farklılıklar -ба ↔ -къэ -ба ↔ -къэ -ба ↔ -къэ -ба ↔ -къэ -ба ↔ -къэ Batı Literatürü дахэба? дэгъуба? щыIэба? арыба? унэ уиIэба? -эба ↔ -къэ пшIэрэба? -эба ↔ -къэ еджэрэба? Doğu Literatürü дахэкъэ? дэгъуэкъэ? щыIэкъэ? аракъэ? унэ уиIэкъэ? Anlamı güzel değil mi? iyi değil mi? yok mu? öyle değil mi? evin yok mu? пщIэркъэ? еджэркъэ? bilmiyor musun? okumuyor mu? görmüyor musun? -эба ↔ -къэ плъагъурэба? плъагъуркъэ? кIохэрэба? кIуэхэркъэ? gitmiyorlar mı? -эба ↔ -къэ gelmiyor -эба ↔ -къэ тыкъакIорэба? дыкъакIуэркъэ? muyuz? 90 3.3.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ÇOĞUL EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Farklılık Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı х ↔ хэ ахэр мэлажьэх ахэр мэлажьэхэ onlar çalışıyorlar х ↔ хэ ахэр щысых ахэр щысхэ onlar oturuyorlar х ↔ хэ ахэр мэдаIох ахэр мэдаIуэхэ onlar dinliyorlar х ↔ хэ ахэр макIуэхэ щIалэхэр йоплъхэ цIыхухэр мажэхэ сабийхэр мэшынэхэ onlar gidiyorlar х ↔ хэ ахэр макIох кIалэхэр еплъых цIыфхэр мачъэх сабыйхэр мэщынэх х ↔ хэ макIох макIуэхэ gidiyorlar Адыгамэ акъуадж Адыгамэ сащыщ Адыга кIалэмэ аун Адыгамэ яисторие Адыгамэ ядиалект Адыгэхэм я къуажэ Адыгэхэм сащыщщ Адыгэ щIалэхэм я унэ Адыгэхэм я историе Адыгэхэм я диалект х ↔ хэ х ↔ хэ мэ ↔ хэм мэ ↔ хэм мэ ↔ хэм мэ ↔ хэм мэ ↔ хэм gençler bakıyorlar insanlar koşuyorlar çocuklar korkuyorlar Çerkeslerin köyü Çerkeslerdenim gençlerin evi Çerkeslerin tarihi Çerkeslerin diyalekti 91 3.3.5. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE KARŞILAŞTIRMA CÜMLELERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Doğu Literatürü Farklılık Batı Literatürü Anlamı нахь(И) ↔ нэхъ(РЭ) сабый нахьыкIэр сабый нахьыжъым нахьи нахь дах сабий нэхъыщIэр сабий нэхъыжьым нэхърэ нэхъ дахэ нахь(И) ↔ нэхъ(РЭ) Вели нахь Iуш Али нахьи Вели нэхъ Iущщ Veli, Ali’den Али нэхърэ daha akıllı нахь(И) ↔ нэхъ(РЭ) ар делэм нахьи нахь делэ ар делэм нэхърэ o, deliden нэхъ делэ daha deli нахь(И) ↔ нэхъ(РЭ) си шъуашэр уи шъуашэм нахьи нахь дэи си фащэр уи фащэм нэхърэ нэхъ Iейщ benim elbisem senin elbisenden daha kötü нахь(И) ↔ нэхъ(РЭ) о нахьи нахьыбэ тхылъ седжагъ уэ нэхърэ нэхъыбэ тхылъ седжащ senden daha çok kitap okudum küçük çocuk, büyük çocuktan daha güzel 92 3.3.6. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ZAMİRLERDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Batı Literatürü ащ дэжь мыщ дэжь Doğu Literatürü абдеж мыбдеж щ ↔ бы щ ↔ бы щ ↔ бы ащ еупчI ащ нэмыкI мыщ пае ona sor ondan başka bu yüzden щ ↔ бы щ ↔ бы мыщ щыIэп ащ ауж абы еупщI абы нэмыщI мыбы папщIэ мыбы щыIэкъым абы иужь щ↔п ащ фэдэ апхуэдэ щ↔п щ↔п щ↔п мыщ фэдэ ащ фэдиз мыщ фэдиз мыпхуэдэ апхуэдиз мыпхуэдиз öyle, onun gibi böyle, bunun gibi o kadar bu kadar щ↔р щ↔р мыщ ытхагъ ащ ытхыгъ мыр итхащ ар итхащ bu yazdı o yazdı Farklılık 68 щ↔б щ↔б Anlamı orası burası burada yok ondan sonra Batı Çerkeslerinden olan Abzaxlarda ve Bjeduğların bir kısmında ‘‘щ’’ sesi yerine ‘‘й’’ sesi kullanılır. Ör: ай дэжь (orası), мый дэжь (burası), ай еупчI (ona sor), ай нэмыкI (ondan başka), мый пае (bu yüzden), мый щыIэп (burada yok), ай ауж (ondan sonra), ай фэдэ (öyle, onun gibi), мый фэдэ (böyle, bunun gibi), ай фэдиз (o kadar), мый фэдиз (bu kadar), мый ытхагъ (bu yazdı), ай ытхыгъ (o yazdı), сэй фэдэ (benim gibi), ой пае (senin için), тэй фэшIыкIэ - тэй пае (bizim için), ай нэс (oraya kadar) vb... 68 93 щ↔р щ↔р щ↔р сэщ фэдэ ощ пае тэщ фэшIыкIэ сэр хуэдэ уэр папщIэ benim gibi senin için дэр щхьэкIэ bizim için 3.3.7. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE KÜÇÜLTME EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Farklılık Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı küçük tavuk, civciv жъый ↔ жьей чэтжъый джэджьей жъый ↔ жьей пцэжъый бдзэжьей жъый ↔ жьей шъэжъый сэжьей жъый ↔ жьей кIэпсэжъый кIапсэжьей жъый ↔ жьей пшъэшъэжъый пщащэжьей küçük kız küçük balık küçük bıçak, çakı küçük ip, sicim 94 3.3.8. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE AİTLİK ÖN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR 3.3.8.1. ÜÇÜNCÜ TEKİL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FAKRLILIK Farklılık 69 ы↔и ы↔и ы↔и ы↔и ы↔и ы↔и ы↔и ы↔и ы↔и ы↔и Batı Literatürü ащ ыужыкIэ ащ ылъапс ащ ышъхьэ Doğu Literatürü абы иужькIэ абы и лъапсэ абы и щхьэ сыда ышIэрэр? сыт ищIырэ? ыкIоцI и кIуэц ылъакъу и лъакъуэ ыныбжь и ныбжь ыпхъу ипхъу ыцIэ и цIэ ышIэрэба? ищIэркъэ? Anlamı ondan sonra onun kökeni onun kafası o ne yapıyor? onun içi onun ayağı onun yaşı onun kızı onun ismi o bilmiyor mu? Doğu Çerkeslerinden olan Besleneyler’de de Çemguylar gibi ‘‘ы’’ ön eki kullanılır. 69 95 3.3.8.2. ÜÇÜNCÜ ÇOĞUL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FARKLILIK Farklılık а ↔ я 70 а↔я а↔я а↔я а↔я а↔я а↔я а↔я а↔я а↔я Batı Literatürü анахь лъэшыр анахь дахэр ахэмэ апэ ахэмэ ауж ахэмэ аун ахэмэ афэдэ ахэмэ ацIэхэр ахэмэ ащыщ ахэр ашIэ ахэр ашIырэ? Doğu Literatürü я нэхъ лъэщыр я нэхъ дахэр ахэм япэ ахэм яуж ахэм я унэ Anlamı onların en güçlüsü onların en güzeli onlardan önce onlardan sonra onların evleri ахэм яхуэдэ onlar gibi ахэм я цIэхэр onların isimleri ахэм ящыщ ахэр ящIэ onlardan onlar biliyorlar onlar yapıyorlar ахэр ящIырэ? mı? Batı Çerkeslerinden olan Hatıkuaylar ve Şapsığlar’ın çoğu, tıpkı Kabardeyler gibi ‘‘я’’ ön ekini kullanır. 70 96 3.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI 3.4.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK Doğuda bildirme koşacı olarak ‘‘-щ’’ harfi kullanılıyorken, batıda bu harf kullanılmamaktadır. Farklılık -Ø ↔ -щ -Ø ↔ -щ -Ø ↔ -щ -Ø ↔ -щ -Ø ↔ -щ Batı Literatürü мыр плъыжь мор шъабэ Doğu Literatürü мыр плъыжьщ мор щабэщ ар цIыху ар цIыф заф захуэщ ар пшъэшъэ ар пщащэ дах дахэщ ар кIэлэ ар щIалэ блан бланэщ Anlamı bu kırmızıdır şu yumuşaktır o düzgün insandır o güzel kızdır o yiğit oğlandır 97 3.4.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK Olumsuzluk koşacı doğuda ‘‘-къым’’ şeklinde statik iken, batıda kelimenin durumuna göre ‘‘-п, -эп , -гъэп’’ gibi üç farklı şekle bürünebilir. Batı Literatürü дахэп макIэп пытэп Doğu Literatürü дахэкъым мащIэкъым быдэкъым -п ↔ -къым шъабэп щыIэп щабэкъым щыIэкъым Anlamı güzel değil az değil sert değil yumuşak değil yok -эп ↔ -къым -эп ↔ -къым -эп ↔ -къым -эп ↔ -къым -эп ↔ -къым арэп инэп сшIэрэп сыкIорэп тэджырэп аркъым инкъым сщIэркъым сыкIуэркъым тэджыркъым o değil büyük değil bilmiyorum gitmiyorum kalkmıyor Farklılıklar -п ↔ -къым -п ↔ -къым -п ↔ -къым -п ↔ -къым седжакъым okumadım -гъэп ↔ -къым седжагъэп -гъэп ↔ -къым слъэгъуагъэп слъэгъуакъым görmedim -гъэп ↔ -къым тIысагъэп тIысакъым oturmadı -гъэп ↔ -къым укъэкIуагъэп укъэкIуакъым gelmedin -гъэп ↔ -къым ышIагъэп ищIакъым yapmadı 98 3.5. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YETERLİLİK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Yeterlilik eki doğuda ‘‘-ф, -фы’’ şeklinde iken, batıda ‘‘-шъу, -шъугъ’’ şeklindedir. Farklılıklar Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı шъу ↔ ф ешъошъу йофэф içebiliyor шъу ↔ ф къеджэшъу къоджэф çağırabiliyor шъу ↔ ф къеошъу къоуэф vurabiliyor шъу ↔ ф седжэшъу соджэф okuyabiliyorum шъу ↔ ф сеплъышъу соплъыф bakabiliyorum шъу ↔ ф сэтхэшъу сотхэф yazabiliyorum шъу ↔ фы ептышъун? ептыфын? verebilir misin? шъу ↔ фы еупчIышъун? еупщIыфын? sorabilir mi? шъу ↔ фы итIысхьэшъун? итIысхьэфын? oturabilir mi? шъу ↔ фы птышъун? птхыфын? шъу ↔ фы уеджэшъун? уеджэфын? шъу ↔ фы щытышъун? щытыфын? yazabilir misin? okuyabilir misin? ayakta durabilir mi? шъугъ ↔ ф еджэшъугъа? еджэфа? okuyabildi mi? шъугъ ↔ ф иртышъугъа? иритыфа? verebildi mi? шъугъ ↔ ф пшIышъугъа? пщIыфа? yapabildin mi? шъугъ ↔ ф тIысышъугъа? тIысыфа? oturabildi mi? шъугъ ↔ ф къэкIошъугъа? къэкIуэфа? gelebildi mi? шъугъ ↔ ф птхышъугъа? yazabildin mi? птхыфа? 99 4. BÖLÜM: LEKSİKOGRAFİK SEMANTİK YÖNDEN FARKLILIKLAR 4.1. EŞ ANLAMLI (SİNONİM) KELİMELER Çerkes Literatürleri arası sinonim kelimeleri üç grupta incelemek mümkündür: 1. Literatürler arası geçiş yapmayan sinonim kelimeler. 2. Batı Literatür kullanımı Doğuda varken, Doğu Literatür kullanımı Batıda olmayan sinonim kelimeler. 3. Doğu Literatür kullanımı Batıda varken, Batı Literatür kullanımı Doğuda olmayan sinonim kelimeler. 4.1.1. LİTERATÜRLER ARASI GEÇİŞ YAPMAYAN SİNONİM KELİMELER Batı Literatürü амкIышъ Doğu Literatürü Anlamı уэрэдбзу bülbül тепщэч tabak, kab хьаумэ хьэмэрэ yoksa, değilse ары нтIэ 72 evet ары пакIошъ уеблэмэ hatta, bile, dahi бамыкIэ мэлхьэпIацIэ kene, akar, sakırga бгъэбылъын гъэпщкIун saklamak апс, лагъэ 71 бжымы, Iэбжым IэштIым yumruk быбын uçmak лъэтэн Besleneyler de ‘‘tabak, kab’’ için ‘‘лагъэ’’ derler. Kuban Kabardeyleri ve Besleneyler ‘‘evet’’ için ‘‘айэ’’ kelimesini kullanırlar. Terek Kabardeyleri ve Türkiyedeki Kabardeylerin bir kısmı ise, ‘‘evet’’ için ‘‘ахьей’’ kelimesini kullanırlar. 71 72 100 бэджашъ хьэIуцыдз çakal гоIу, гохьы гуакIуэ, гурыхь sevimli, hoş гопэгъу гуIэн, хъыжъэн, тхъытхъын гущыIэ бэмпIэгъуэ пIэщIэн, епӀэщӀэкӀын псалъэ sıkıcı, havasız гъофы гъумы, лъэрмыхь гъэIылъыгъэ, палъэ гъэрекIо, илъэсыжъ гъэтыр, гъэтырэр тIупщын гъэхъагъэ, къыдэхъугъэ гыныплъ, чIыплъ данэ, къутын джадэ дэд, шъэджэшъ дэкIояпIэ, лъэой дзэху çinko лъэщыджэ gebe, hâmile Iэдэж yedek нэгъабэ geçen yıl acele etmek kelime кIакхъу, кIакхъур tetik, tetiği çekmek щIэчын ехъулIэныгъэ servet жэгундэ pancar шылэ ipek абрагъуэ dev пкIэлъей merdiven дэпкъ блын duvar ебз, цуе вэнвей, куэншыб gübre ерыуадж хьэулей avâre, aylak, başıboş жъоныгъуакI накъыгъэ mayıs загъорэ зэзэмызэ bazen, ara sıra заулэ, къаумэ зыбжанэ birkaç испы, лъэкур асмыж cüce 101 кIашъу унащхьэ tavan кIосэн ункIыфIын sönmek кIэ жылэ çekirdek кIэй ауз vadi коцыпкъ куанд, пырыпыцу, шъхьанд къаигъэ пхафэ mera ерыщ inatçı къамзэгу хъумпIэцIэдж karınca къин гугъу zor къумбыл щиху kavak къыблэ ипщэ güney къэин hıçkırmak мары, мырары хьэкIэн псыф, псыӀэ, хуэда мис мэшIуач мыстхъу, тIэтIэй мэзахэ мэзкъатыхъу, чэтыу шыумыш неущ хъуаскIэ мэзыш, хуэшыкухь кIыфI елэн, былътырыку пщэдей kıvılcım ныо, ныожъ фызыжь yaşlı kadın нысхъапэ гуащэ kukla, oyuncak bebek нэгъу хулъэ kursak лэбы, шынэ гъуей, çalı çırpı къуацэчыцэ, чыцэ ıslak, nemli işte reçine karanlık vaşak yarın нэгъэупIэпIэгъу напIэзыпIэ an, saniye нэкIубгъу sayfa напэкIуэцI 102 нэкIэтIыргъ нэцIакIэ göz çapağı нэцIэкI чэм eksik, noksan обзэгъу, отыч джыдэ balta орыжъ шэд bataklık пае, фэшI щхьэкIэ, папщIэ için пкIэшъэхъу щыгъыныхь tırtıl пкIырапкIын цIугъэнэ rengârenk пкъые ткIий sert пкъыкIапх куэншыбэ korse пкъэу ентIыр kütük плащ щӀакӀуэ pelerin псыблан псы дзыдзэ su samuru псыкIакIэ хыбзыу martı псычэт бабыщ ördek пхъэнкIыпхъ жыхапхъэ süpürge пхъэнтIэкIу шэнт sandalye пшэсэн шыпсыранэ ısırgan otu пщынэныгъ къуэды ceza пщычач жыгыуIу ağaçkakan пыты гуэн kiler пэIутхъутхъу пыхусыху nezle пэгъухь тыхь kurban пчыкIэ уафэхъуэпскI сае бостей, бохуцей şimşek 73 bayan elbisesi Kuban-Zelençuk Kabardeyleri ve Besleneyler ‘‘bayan elbisesi’’ için ‘‘зэгъалъэ’’ kelimesini kullanırlar. 73 103 сырын кIэфий düdük сэлъэIу, табыу кхъыIэ lütfen сэмэркъэу şaka темыр гушыIэ дэтхэнэр? дэтхэнэра? ищхьэрэ тещэ щауэкъуэт sağdıç тхьацуф хупхъэ oklava тхьачэты гуэгуш, кIуркIур hindi тыгъоснахьып вэсэмахуэ dünden önceki gün тыдэ? дэнэ? nere? тэмэжъый шхулъэ хуэнщIей, хуэнщIахуэ köprücük kemiği улэугъэ, пшъыгъэ еша, езэша yorgun, bitkin уфэупцI ткIий esnek, elastik фызын пIытIын sıkmak фэпщэн, хьапщэн бэуэн nefes almak хафэ гуащIэ ekşi хъои, хъущ, куэд çok тары? тара? утхындзаф hangisi? kuzey kepek (tahıl kepeği) хьаIу къуэкIий, къуэладжэ Iэгъэбэгу хьадэпчэмыIу шылъэгу kaplumbağa хьакъун хьампIырашъу, къангъэпIый бэнэн havlamak хьэндырабгъуэ kelebek хъуат dağ geçidi mantar 104 хьамплъыжь шындырхъуо kertenkele хьаплъы кхъуэщыныфэ kahverengi хэтэпий пыпхэ, бзугъащтэ bostan korkuluğu хэукъон щыуэн hata yapmak, yanılmak цIэцIэн шхыдэн azarlamak цакIэ нэз kenar цожъы цохъон, цIэнлъэн чIыкъу нащэгъэбагъуэ yonca къэпщыхьын emeklemek, sürünmek уашхэ porsuk 74 кIэпхъ sincap чэщыбзыу дзыгъуэнэф yarasa шIу тхьэмщIыгъу karaciğer шхынцумпэ ахъо incir шъолач шъонтIэу, фэигъу шъоуIэрышI хъыщт kıkırdak тIымыщ besili, şişman, tombul мэрзей reçel шъуIуа? пIэрэ? acaba? шъуамбгъо, хъоопщау Iэхуитлъэхуит geniş шъугъуал фыгъуэнэд kıskanç шъхьэпай къуейщIей yaramaz, serseri шъыпкъэ, тэрэз пэж gerçek, doğru шэплъы тхьэмбылыфэ pembe щалъ пэгун kova чъыгышъхьэцыз 74 Şapsığlar ‘‘sincap’’ için ‘‘шъае’’ kelimesini kullanırlar. 105 щыбз кхъузанэ elek, kalbur щынаут щхъухь zehir щэкъмар шыкIуртIым kozalak Iоныгъу фокIадэ eylül Iэгу, щагу Iэзэгъу, Iэзэгъууц пщIантIэ avlu хущхъуэ ilaç Iэнтэгъу, Iэтэгъуп IэфракIэ dirsek Ιуамбл, пΙуабл hasır арджэн 4.1.2. BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA VARKEN, DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER Batı Literatürü куэд Anlamı çok, fazla Iэпхъуэн taşınmak, göçmek пхъацI 77 гъуанэдэс tahtakurusu пшъашъэ 78 хъыджэбз kız жъажъэ 79 хуэм, кIэлъэф yavaş бэ 75 кощын 76 Doğu Literatürü Doğu’da, Batı’da olduğu gibi ‘‘бэ’’ kelimesi tek başına fazla kullanılmaz; genellikle ‘‘нэхъы + бэ (daha çok)’’, ‘‘цIыху + бэ (çok insan)’’ vb. kelimelerde olduğu gibi başka kelimelerle birleştirilerek kullanılır. 76 Doğu’da -özellikle Kuban-Zelençuk Çerkesleri arasında, ‘‘куэшын’’ şeklinde kullanılır. 77 Doğu’da ‘‘пхъацIэ’’ şeklinde kullanılır. 78 Doğu’da ‘‘пщащэ’’ şeklinde kullanılır. 79 Doğu’da ‘‘жьажьэ’’ şeklinde kullanılır. 75 106 мы пчыхьэ 80 ныщхьэбэ bu akşam мы пчэдыжь 81 нышэдибэ bu sabah нэмыкI 82 нэгъуэщI başka нэIуас arkadaş, dost, ahbap чыжьэ 84 жэрэгъу, хэгъэрей пэIэщIэ, пхыдза, пыIудза лъащэ 85 щIакъуэ topal тхьацу хупцIынэ hamur шIэн 87 цIыхун tanımak дэгъу 88 хъарзынэ iyi аргуэру tekrar, yeniden Iэшанэ kayak тэмакъ boğaz, gırtlak 83 86 джыри 89 лъэрычъэ чый 91 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 90 uzak Doğu’da ‘‘мы пщыхьэщхьэ’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘мы пщэдджыжь’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘нэмыщI’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘нэIуасэ’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘жыжьэ’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘лъашэ’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘тхьэв’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘щIэн’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘дэгъуэ’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘иджыри’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘лъэрыжэ’’ şeklinde kullanılır. Doğu’da ‘‘джий’’ şeklinde kullanılır. 107 4.1.3. DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA VARKEN, BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı tümör адэ, пщыгъэ бэгыгъэ гъуаткIу ткIуэпс 93 damla дысы задэ 94 dik хьалыгъу щIакхъуэ 95 ekmek мытIыр ин 96 büyük ныбжьыкъу жьауэ 97 gölge псэуныгъ узыншагъэ 98 sağlık ренэу 99 зэпымыу 100 hep, sürekli сэснэй уэздыгъей çam ağacı уцэIун гъэныщкIун 102 çiğnemek хашъу, шъоф губгъуэ 103 ova, düzlük, step 92 101 Batı’da da yazımı aynıdır. Batı’da ‘‘ткIопс’’ şeklinde kullanılır. 94 Batı’da ‘‘зандэ’’ şeklinde kelimenin içine ‘‘н’’ sesi eklenerek kullanılır. 95 Batı’da ‘‘кIакъу’’ şeklinde kullanılır. 96 Batı’da ‘‘ины’’ şeklinde kullanılır. 97 Batı’da ‘‘жьау’’ şeklinde kullanılır. 98 Batı’da ‘‘узынчъагъ’’ şeklinde kullanılır. 99 Bu kelime bir istisna olarak Kuban-Zelençuk Kabardeyleri arasında ‘‘рену’’ şeklinde kullanılmaktadır. Diğer Kabardeyler bu kelimeye yabancıdır. 100 Batı’da da ‘‘зэпымыу’’ şeklinde kullanılır. 101 Batı’da ‘‘остыгъай’’ şeklinde kullanılır. 102 Batı’da ‘‘гъэунэшкIун’’ şeklinde kullanılır. 103 Batı’da ‘‘губгъо’’ şeklinde kullanılır. 92 93 108 хьамдыр лъэгуажьэтес 104 diz kapağı жъоку дэп 105 köz шъофнэкI пшахъуалъэ 106, къум çöl 4.2. EŞ SESLİ (HOMONİM) KELİMELER Çerkes Literatürleri arası homonim kelimeler çok fazla olmamakla birlikte, değişen anlamları yüzünden iletişimi zorlaştırmakta ve konuşanlara komik anlar yaşatmaktadırlar. Kelime адэ Batı Literatüründeki Anlamı tümör, güven ifadesi Doğu Literatüründeki Anlamı baba архъуажъ, архъожъ / архъуэжь timsah anakonda, boa yılanı гущыIэ / гушыIэ kelime, cümle, söz, konuşma şaka гъум(ы) кIосэн / кIуэсэн hâmile, kalın sönmek şişman, kaba kocaya kaçmak кIыф(ы) / кIыфI açık, beyaz, soluk koyu, karanlık ку araba orta 104 105 106 Batı’da ‘‘лъэгонджэтес’’ şeklinde kullanılır. Batı’da ‘‘тэп’’ şeklinde kullanılır. Batı’da ‘‘пшэхъуалъ’’ şeklinde kullanılır. 109 къуацэ domuz dişi къэцыф çalı dikeni лъэой / лъэуей merdiven çalı çırpı, dallı bitki (sessiz) gaz çıkar(mak) tünek тхьагъэпцI(ы) / тхьэгъэпцI atlamak, sıçramak, uçmak zıplamak daha yeni, daha daha kötü, daha genç fena kör, gözü ışık, aydınlık görmeyen çakal eriği, güvem kirpi eriği yalancı, yalancı kurnaz şahit тыгъэ фызын хъуат güneş sıkmak dağ geçidi хьакIэ / хьэкIэ misafir, konuk цIэцIэн azarlamak чэм(ы) inek шъыпкъэ / щыпкъэ gerçek, doğru шъэджашъэ / щэджащэ dev, büyük лъэтэн нахьыкIэ / нэхъыкIэ нэф пыжъ(ы) / пыжь hediye kadın(laş)mak olmuştu köpek kuyruğu, hıçkırık anlamsızca konuşmak, saçmalamak eksik, noksan kusursuz, mükemmel kahraman, cesur savaçı 110 KAYNAKÇA  КЕРАШЕВА Зайнаб Ибрагимовна, Особенности Шапсугского Диалекта Адыгейского языка, «Адыгейское книжное издательство», Майкоп, 1957.  БАЛЪКЪАР Борис Хазешевич, Язык Бесленеевцев, «Кабардино-Балкарское книжное издательство», Нальчик, 1959.  КУМАХОВА З. Ю., Абадзехский Диалект и его место среди других Адыгских Диалектов, «Эльбрус» Нальчик, 1972.  ТХАРКАХО Ю. А., Чемгуйский Диалект и его место среди других Адыгских Диалектов, «Адыгейский республиканский институт гуманитарных исследований им. Т.М. Керашева», Майкоп, 1993.  ТАОВ Хазеша Талиевич, Проблемы кабардиночеркесской диалектологии, «Кабардино-Балкарский Государственный Университет им. Х.М. Бербекова», Нальчик, 1998.  ÇELEBİ Süleyman, Mevlid (Çerkesçe Mevlid), «Birleşik Kafkasya Derneği», Şapsığ Diyalektine çevirenler: Abdurrabhamn Efendi, H.Zekeriya Efendi ve Yusuf Efendi & Hayırlayan: NAWKO Abdullah, İstanbul, 2000.  ТАОВ Хазеша Талиевич & ХУТЕЖЕВ Заудин Галиевич, Кабардино-Черкесская Диалектология, 111 «Кабардино-Балкарский Государственный Университет им. Х.М. Бербекова», Нальчик, 2003.  СИТИМОВА Сара Саферовна, Особенности Бжедугского Диалекта Адыгейского языка, «Адыгейский государственный университет», Майкоп, 2004.  ШЪАУКЪО Аскэр, Джырэ Адыгабз, «Адыгейское республиканское книжное издательство», Майкоп, 2009. 112