Congregatio Sacramentorum, Litt.  circ.
De processu super matrimonio rato et non consummato,
20 dec. 1986
(Prot. N. 1400/86): Communicationes 20 (1988), n. 1, pp. 78-84; LE VIII, n. 5210.

Congregatio pro Sacramentis, propter gravitatem sui muneris consilium praestandi Summo Pontifici ad dispensationem concedendam super matrimonio rato et non consummato, pastorali sollicitudine semper praesto esse satagebat Episcopis in officio instruendi processus huius generis, modo edendo regulas servandas[1], modo varias instruciones conficiendo[2].

Maior hisce temporibus impellit necessitas suppeditandi Episcopis concretas normas ad instructionem faciendam "quoad rem" post promulgationem Novae Disciplinae De Processibus, qua et Processus ad dispensationem super matrimonio rato et non consummato[3] ex integro ordinatur.

Quapropter votis obsequens Em.morum ac Exc.morum Patrum Congregationis Plenariae Dicasterii habitae mense Aprili labentis anni, opportunum duxit haec Congregatio per praesentes Litteras Circulares praecipuas recolere regulas ad utiliter intelligendas et exsequendas normas de quibus agitur.

Normae quae expresse de rato et non consummato tractant[4] praesupponunt illas generales de iudicio contentioso ordinario et peculiares de processu circa nullitatem matrimonii[5].

Quapropter in instructione processuali normae propriae erunt complendae cum aliis quae ad contentiosum ordinarium vel ad causas nullitatis matrimonialis pertinent, dummodo cum horum processuum indole componi queant[6].

Sedulam attentionem Episcopus praestare velit ad novum elementum requisitum pro consummatione matrimonii, scilicet "quod coniuges inter se humano modo posuerunt coniugalem actum..."[7]. Iuxta conclusiones Congregationis Plenariae supra memoratae atque a Summo Pontifici probatas, ad solvendos casus sibi submissos haec Congregatio sequenti modo easdem accipit,scilicet ad habendam consummationem matrimonii opportet ut actus sit humanus ex utraque parte, sed sufficit ut sit virtualiter voluntarius, dummodo non violenter exigitus. Cetera elementa psychologica, quae actum humanum faciliorem vel magis appetibilem reddunt, non attenduntur.

De instructione processus 1. Praeter competentiam ordinariam a iure statutam[8], singulis in casibus, postulari poterir a Congregatione pro Sacramentis prorogatio competentiae, adeo ut processus celebrari possit in loco in quo de facto colligendae sunt pleraeque probationes, dummodo accedat consensus Episcopi domicilii vel quasi domicilii oratoris.

2. In casibus qui speciales difficultates[9] praebent, v. G. Usus onanisticus matrimonii, admissa penetration sine eiaculatione, conception per seminis absorptionem, foecundatio artificialis et aliae methodi qui ex hodierna scientia medica subvenire possint, praesentia prolis, defectus humani modi in actu consummandi matrionium, periculum scandali aut damnorum oeconomicorum cum gratiae concessione connexum et alia huiusmodi, Episcopus, antequam introductionem processus disponat ad Congregationem pro Sacramentis recurrat eiusque instructionibus se conformet.

3. Si e petitione dispensationis super rato et non consummato prudens quoque dubium oriatur circa matrimonii validitatem, tunc Episcopi erit aut consilium dare coniugibus ut iudicialiter agant, si altera pars velit actionem pro nullitate matrimonii promovere, aut disponere ut processus de inconsummatione instituatur, dummodo de eius fundamento constiterit[10]

4. Recepta dispensationis petitione, curet Episcopus ut de eadem certior fiat altera pars et, quotiescumque spes boni exitus appareat, coniuges ad difficultates solvendas et ad coniugalem convictum restaurandum inducantur[11].

5. Instructio processus de inconsummatione sive praecedat sive sequatur actionem pro nullitate matrimonii forte instauratam, semper remittenda erit ad tribunal quod de nullitate videt[12]. Pro instuctione huius generis processus Episcopus stabiliter vel in singulis casibus illam tribunali propriae dioecesis vel alienae aut idoneo sacerdoti[13] committat, servatis de iure servandis.

6. Iurisperitus ab Episcopo admissus, ad normam iuris[14], munera propri patroni, in causis nullitatis matrimonii recensita[15], exercere non valet, sed tantummodo eius erit partes iuvare ad causam introducendam, ad probationes colligendas, et, in casu exitus negativi causae, ad eamdem iterum proponendam, servatis servandis[16].

7. Quoties in instructione causae nullitatis matrimonii, quodcumque fuerit caput, dubium valde probabile emerserit de non secuta matrimonii consummatione, tribunal, praeteriendo an invaliditas matrimonii evinci possit vel non, rem cum partibus communicat et, accedente consensu utriusque, atque, exquisita ab alterutro vel utroque coniuge petitione pro dispensatione super rato et non consummato, decreto suspendit causam nullitatis, complet instructionem pro dispensatione obtinenda ac tandem acta transmittit ad Congregationem pro Sacramentis una cum dispensationis petitione, vinculi defensoris aninadversionibus, voto tribunalis et Episcopi[17].

Ad votum Episcopi quodd attinet, nihil obstat quominus ille sequatur votum ipsius tribunalis, eidem subscribendo, in tuto posita existentia iustae et proportionatae causae pro dispensationis gratia et absentia scandali ex parte fidelium[18].

De evolutione processus: Quoad argumentum morale: 8. Exquirantur pro posse a parochis testimonia credibilitatis et probitatis partium et testium; si vero illa haberi nequeant, alia a Curia perquirantur documenta ad depositiones aestimandas; et haec omnia sedulo in actiss referantur[19].

9. Quatenus pars vel testis se sistere ad respondendum coram iudice renuat, licet eos audire etiam per alium ecclesiasticum aut laicum a iudice delegatum aut requirere eorum declarationem coram publico notario vel quovis alio legitimo modo, ut puta per epistulam, dummodo huiusmodi acta secum ferant fidem genuinitatis et authenticitatis[20].

10. Absentia a iudicio partium ad normam iuris declarata[21] ex actis constare debet[22].

11. Instructor, partibus et testibus iuramento de veritate dicenda delato ad normam iuris[23], eos interroget super quaestionibus a sepso vel a vinculi defensore paratis[24], servato modo praescripto[25]. Interrogationes, vero, respondeant requisitis a iure recensitis[26].

12. Curet instructor ut in excussione mulieris, quae est pars in causa, adsit medicus qui sit religione, moribus, aetate gravis ex officio deligendus[27].

13. In aestimandis testibus, quorum numerus non amplius computatur, ut v.g. "septimae manus", instructor consideret criteria in iure statuta[28], atque, si opus sit, testes de ipsarum partium credibilitate adhibeat[29].

14. Omnia quae ad causam rite cognoscendam utilia videantur et sint licita, adduci possunt[30].

Quoad argumentum phisicum: 15. Instructor unius vel plurium peritorum opera utatur[31].

16. Peritus, emisso iuramento[32], in explendo suo munere praescriptis canonicis se conformet[33]. Illi remittenda sunt acta causae aliaque documenta et subsidia quibuss egere potest ad suum múnus fideliter adimplendum[34].

17. Iudex potest disponere interrogationes perito deferendas ad explicationes, quae ulterius necessaria videantur, obtinendas[35].

18. Corporalis coniugum inspectio adhibenda est, si necessaria est ad iuridicam facti inconsummationis probationem assequendam. Eadem omitti poterit si, instructoris iudicio, plenissima iam habeatur probatio de inconsummatione per morale argumentum. Urgenda non erit si, ex inspectione viri, constiterit de eius incapacitate ad matrimonium consummandum et si mulier inspectionem recusaverit: quo in casu illa moneatur de iuridicis suae recusationis consectariis[36].

19. Inspectiones medicae privatim effectae possunt, si instructor id censeat, assumi in actis et, si oportet, explicari[37].

20. Si periti inter se discrepent, utiliter adhiberi poterit ad rem dirimendam peritior, immo et peritissumus.

De conclusione processus: 21. Instructor, in conficienda apta relatione[38], summarium totius processus clare exponat eamque actibus adiungat.

22. Defensor vinculi officio tenetur proponendi et exponendi omnia quae rationabiliter adduci possint adversus matrimonii dispensationem[39].

23. Quoad votum pro rei veritate haec prae oculis habeantur:

a) Episcopus per se ipsum hoc votum exaret; potest tamem facultatem illud conficiendi generaliter delegare de speciali mandato Vicario Generali aut Vicario Episcopali[40]. Hoc autem in casu, ipse Episcopus quodammodo suum faciat votum delegati, antequam huic Congregationi illud transmittat[41].

b) In causis in quibus fit transitus a via iudiciaria ad viam administrativam[42], votum pro rei veritate conficiatur ab Episcopo Tribunalis Regionalis vel Interdiocesani, qui antea cum Episcopo partis oratricis consilia conferat, saltem de opportunitate petitam dispensationem concedendi[43]. Quodsi vero causa nullitatis apud Tribunal Diocesanum pertractata fuerit, votum pro rei veritate ab Episcopo competenti exaretur.

c) In conficiendo voto pro rei veritate Episcopus factum adsertae inconsummationis et causamiustam ad dispensandum perpendat. Rationibus pastoralibus motus, consideret etiam opportunitatem gratiae, absentiam scandali, fidelium admirationem vel damnum cuiuslibet generis quae ex gratiae elargitione possent oriri, consequentias petitae concessionis relate ad bonum animarum et pacem conscentiis restituendam atque de iis in eodem voto explicite referat.

De remotione clausulae rescripto dispensationis appositae: 24. Si remotio clausulae, in rescripto appositae, Congregationi pro Sacramentis relinquatur et pars, cuius praefata clausula interest, velit ad novas nuptias transire, Episcopus ad hoc Dicasterium rem deferat eiusdemque instructiones executioni mandare velit[44].

25. In auferendis clausulis, quarum remotio Episcopo diocesano committitur, idem instructiones in rescripto dispensationis enucleatas perpendat et partem ad alias nuptias ne admittat nisi, per medici periti inspectionem, certior fiat de illius aptitudine ad officia coniugalia exercenda aut ab illo seriam promissionem receperit de iisdem debite adimplendis[45].

De responsionibus dilatoriis vel negativis ab hac congregatione datis: 26. Si Congregationis iudicio, requiratur supplementum instructionis ad assertam non consummationem probandam, id Episcopo significabitur simulque elementa indicabuntur ad illud explendum.

27. Etsi Congregatio rescripserit "ex deductis non constare de inconsummatione", semper datur facultas partibus perpendendi, suffultis quidem iurisperiti auxilio, "num quid grave possit adduci ad petitionem denuo proponendam[46].

Curent demum Episcopi ut in hisce magni ponderis instruendis causis, circumspecte quidem et caute, at simul naviter et, quoad fieri poterit, expedite procedatur, ne cum gravi partium detrimento inutiles interponantur morae.

Romae, ex Aedibus Congregationis pro Sacramentis, die 20 decembris 1986. - A. Card. Mayer, Praef.; L. Kada, a Secr.

[1] Cf. SCS, Decr. "Catholica Doctrina" et "Regulae Servandae in proccessibus super matrimonio rato et non consummato", diei 7 Maii 1923 (AAS 15 [1923], pp. 389-413).

[2] Cf. SCS, "Litterae ad Exc.mos Archiepiscopos, Episcopos atque locorum Ordinarios", diei 15 Iunii 1952 (prot. N. 4380/52, non pubblicata). Cfr. SCS, Instr. "Dispensationis Matrimonii", diei 7 Martii 1972 (AAS 64 [1972], pp. 244-252).

[3] Lib. VII, pars II, pars III, cap. I, III.

[4] Cf. Cann. 1697-1706.

[5] Cf. Cann. 1501 ss; 1671 ss.

[6] Cf. Can. 1702.

[7] Can. 1061 § 1.

[8] Cf. Can. 1699 § 1.

[9] Cf. Can. 1699 § 2.

[10] Cf. Instr. "Dispensationis Matrimonii", cit., I e.

[11] Cf. Cann. 1676, 1695.

[12] Cf. Can. 1700 §2.

[13] Cf. Can. 1700 § 1.

[14] Cf. Can. 1701 § 2.

[15] Cf. Cann. 1481-1490; 1678.

[16] Cf. Can. 1705 § 3.

[17] Cf. Can. 1681; Cfr. Infra num. 23 b.

[18] Cf. Can. 1704 § 1.

[19] Cf. Can. 1572.

[20] Cf. Can. 1528.

[21] Cf. Can. 1592 §§ 1,2.

[22] Cf. Can. 1509.

[23] Cf. Can. 1532.

[24] Cf. Cann. 1530, 1533.

[25] Cf. Can. 1561.

[26] Cf. Can.1564.

[27] Cf. Congr. S.Off. Decr. "Qua singulari", diei 12 Iunii 1942 (AAS 34 [1942], n. 6,p. 201).

[28] Cf. Can. 1572.

[29] Cf. Can.1679.

[30] Cf. Can. 1527 § 1.

[31] Cf. Can. 1560 § 2.

[32] Cf. Can. 1454.

[33] Cf. Can. 1578 § 2.

[34] Cf. Can. 1577 § 2.

[35] Cf. Can. 1578 § 3.

[36] Cf. Decr. "Qua singulari", cit., nn. 1, 4.

[37] Cf. Cann. 1575, 1581.

[38] Cf. Can. 1704 § 1.

[39] Cf. Can. 1432.

[40] Cf. Can. 134 § 3.

[41] Cf. Responsio Comm. CIC authentice interpretando, diei 21 februarii 1984.

[42] Cf. Can. 1681.

[43] Cf. Instr. "Dispensationis Matrimonii", cit II, f.

[44] Ibidem, III, b.

[45] Ibidem, III, a.

[46] Can. 1705 § 3.