Projekat Rastko Skadar: Stanovni�tvo slovenskog porijekla u Albaniji

Milutin Foli�

Izve�taji ruskog konzula Ivana Stepanovi�a Jastrebova iz Skadra o slovenskom �ivlju i njihovim crkvama u Albaniji u drugoj polovini XIX veka

Izvor: "Stanovni�tvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa me�unarodnog nau�nog skupa odr�anog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Za Ivana Stepanovi�a-Jastrebova, vezane su mnoge diplomatske aktivnosti na kojima je proveo u Skadru, Prizrenu i Solunu u drugoj polovini devetnaestog veka. Jastrebov je u Skadru proveo �to kao sekretar Konzulata i prevodilac, �to kao zamenik konzula i konzul preko �etiri godine, bio je od zna�aja ne samo za slovenski �ivalj u skadarskom vilajetu (u Albaniji) ve� i za istorijske istine o slovenskom �ivlju i njenoj kulturnoj ba�tini na tlu dana�nje Albanije koju je pomno prou�avao i o tome ostavio dragocene podatke za njeno dalje prou�avanje.^[1]

Jastrebov je boravio u jednoj dalekoj turskoj provinciji u kojoj se malo ose�ala centralna vlast u Carigradu, u jednoj sredini u kojoj su vladali surovi zakoni sile i obi�ajnog prava. On je za�eleo da se vine u novi nepoznati svet u kome �e mo�i ne samo da upozna prostranstva i ljude i da se bavi istra�ivanjima njihovog �ivota, njihove kulture i umetnosti, njihovog mentaliteta, njihovih odnosa u dru�tvu i porodici. A poziv diplomate mu je nalagao, da ide u nepoznate krajeve turskog Carstva i da upozna narode do tada malo poznate njihove kulture, istorije, verovanja, obi�aje, obrede, na�in �ivota, polo�aj u dru�tvu. Jastrebov je �iveo sa tim nepoznatim svetovima, sa razli�itim narodima i sa njihovim sudbinama u svojoj ma�ti stvorenim. Uskoro �e to postati stvarnost. Za njega su naro�ito bili zanimljivi i privla�ni krajevi Turske na Evropskom kontinentu, pogotovo �to se radilo o balkanskoj sredini gde su �iveli ju�noslovenski narodi pod turskim ropstvom nekoliko vekova. Balkanski predeli pod Turskom privla�ili su Jastrebova i stoga �to je ina�e u Rusiji toga doba interesovanje za Ju�ne Slovene bilo veliko, zahvaljuju�i slovenofilskom pokretu, vrlo sna�nom i vrlo �irokih razmera kada se ti�e uticaja u ruskom dru�tvu, naro�ito u svetu intelektualaca.^[2]

Prva diplomatska slu�ba Jastrebova bila je u Ruskom poslanstvu u Carigradu. On je pa�ljivo pratio doga�aje u Turskoj Carevini. Ovde je do�ao 1866. Za godinu dana njegovog boravka u Carigradu upoznao je vrlo slo�ene odnose u Turskom Carstvu, po�ev od onih politi�kih, verskih, kulturnih pa do ekonomskih i diplomatskih na �emu je sam profesionalno radio.^[3]

Posle godinu dana slu�bovanja u Carigradu Jastrebov je postavljen 1. januara 1867. za sekretara i prevodioca u Ruskom Konzulatu u Skadru. Ovaj konzulat je osnovan 1856. godine.^[4] Jastrebovu su bile dobro poznati stavovi Rusije prema balkanskim zemljama, u prvom redu prema Srbiji i Crnoj Gori. Trebalo mu jo� da upozna polo�aj Srba i Crnogoraca pod Turcima u skadarskom Sand�aku. Tada se Rusija pred Turskom pojavljivala kao za�titnik pravoslavnog �ivlja u okviru Turske Carevine i na taj na�in nekako legalizovala svoje interesovanje za Balkan i svoj interes na Balkanu i temeljila to na �injenici da su Ju�ni Sloveni pod Turskom bili uglavnom pravoslavne veroispovesti. Mada je Rusija pod tim pla�tom pro�irivala svoje interesovanje i na ostalo pravoslavno stanovni�tvo pod Turskom, koje nije bilo ju�noslovenskog porekla, kao �to su bili Grci i drugi. I, druge velike sile, polaze�i od �injenice da pod Turskom �ive hri��ani rimokatoli�ke veroispovesti prestavljale su sebe kao za�titnice stanovnika katoli�ke vere. Tako su Austrija, Francuska i Engleska imale tako�e svoja diplomatska predstavni�tva u Turskoj u krajevima gde su bili katolici bez obzira kojeg su narodnog porekla bili. Jastrebov dolazak u Skadar bio je i jedna karika u vezi sa Crnom Gorom a isto tako i Ruskim konzulom u Prizrenu (koji je Konzulat otvoren 1866). Kao sekretar Konzulata u Skadru Jastrebov je pratio raspolo�enje naroda prema turskim vlastima i radi na stvaranju oslonca za rusku politiku na tom tlu, Rusija se ustvari interesovala najvi�e za srpski i ostali slovenski �ivalj pod Turskom, jep je bila posebno zainteresovana za politiku Srbije i Crne Gore, tada jedinih ju�noslovenskih dr�ava na Balkanu. Nije se smelo dopustiti da preimu�stvo nad njima imaju druge velike sile. Tada su svi jugoslovenski narodi, uostalom gledali u Rusiji u neku ruku svog za�titnika, �to je naro�ito bilo izra�enije kod ju�noslovenskih naroda pod Turskom. Pored kontakta sa Cetinjem Ruski konzulat u Skadru trebalo je isto tako da kontaktira i sa Beogradom.^[5]

Pripremaju�i se za slu�bovanje u Skadru Jastrebov se u Carigradu, upoznao sa mnogim uticajnim ljudima iz skadarskog sand�aka. Najvi�e poznanika stekao je me�u sve�tenicima i trgovcima koji su poslovno dolazili u Carigrad. Mnogi vi�eniji Srbi �esto su se obra�ali za pomo� Ruskom poslanstvu u Carigradu. Bilo je i posrednih veza Jastrebova sa ljudima iz skadarskog sand�aka i susednih oblasti. Te veze su �injene preko Srba koji su �iveli u Carigradu. Jedan od takvih vi�enijih Srba bio je Sima Andrejevi� Igumanov, najzaslu�niji od Srba za osnivanje srpskih �kola u Turskoj, osniva� i zadu�binar Srpske bogoslovsko-u�iteljske �kole u Prizrenu, 1871. godine, jedine tada srednje �kole na srpskom jeziku u Turskoj.^[6]

Bio je veliki uticaj jelinisti�ke politike Carigradske patrijar�ije. Uticaj delovanja jelinisti�ke propagande ose�ao se �ak i u skadarskom sand�aku. Druga polovina XIX veka donela je znatno agresivniji stav Carigradske patrijar�ije, �to se ogledalo u sve otvorenijoj jelinizaciji pravoslavnog ju�noslovenskog stanovni�tva pod Turskom. Me�utim otpor ju�noslovenskog stanovni�tva preko ni�eg slovenskog sve�tenstva i naroda bio je ve�i. To sve�tenstvo bilo je iz srpskog naroda, pa je bilo sasvim razumljivo �to su se oni povezali sa srpskom u Beogradu, koja je delovala u skladu sa politikom Srbije �ija je uloga bila oslobodila�ka u odnosu na krajeve u kojima su �iveli Srbi koji su jo� bili pod Turskom i deluju sve organizovanije ne samo za versku ve� i za kulturnu autonomiju u Turskoj. Polo�aj srpske crkve pod Turskom Jastrebov je bolje upoznao u Skadru. Jastrebov �e kasnije, naro�ito za vreme slu�bovanja u Prizrenu, izgraditi svoje stavove u odnosu ruske politike prema balkanskim narodima i njegovi stavovi �e se u mnogome razlikovati od stavova zvani�ne ruske politike, �to je naro�ito do�lo do izra�aja u manifestovanju ruske politike na Balkanu izra�enom u Sanstefanskom ugovoru, koji je sasvim zanemario interese Srbije i forsirao preko svake mere interese Bugarske, ustvari to su bili interesi Rusije izra�ene u stvari preko osnivanja velike Bugarske preko koje bi Rusija ostvarivala svoje pretenzije na Balkan. U odnosu na Makedonce Jastrebov se nije izdvajao od svojih savremenika tj. prilazio je Makedoncima kao ju�noslovenskom narodu koji pripada srpskoj naciji, za razliku od mnogih drugih Rusa, politi�ara i nau�nika koji su smatrali da su Makedonci bugarskog porekla. Ali, mora se re�i da se Jastrebov kolebao u kona�nom opredeljenju prema Makedoncima, ali je smatrao, da je najva�nija stvar da se Makedonci oslobode turskog ropstva. Jastrebov je svoje stavove gradio u tome koje stanovni�tvo pripada kojoj naciji na jeziku, obi�ajima, verovanjima i na�inu �ivota. On je u stvari prvi ruski nau�nik koji je negirao pripadnost Makedonaca bugarskoj naciji, �to je za ono doba bila velika smelost, jep je ruska politika bila okrenuta prema Bugarima posle Sanstefanskog ugovora za stvaranje veliko bugarske politike za koju je Jastrebov smatrao da je nerealna.^[7]

U vreme dolaska Jastrebova za sekretara Konzulata u Skadru (1867) - Skadar je bio tipi�na turska kasaba. Srpska stara kultura sa�uvala se u Skadru do XIX veka samo u ostacima, uglavnom u nekolikim spomenicima srednjovekovne srpske arhitekture, u gra�evinama manastira i crkava i u fresko slikarstvu i ikonama. Najsa�uvanija je ostala crkva Sv. Stefana koju su Turci 1471. pretvorili u d�amiju, zatim crkva Sv. Nikole, koju je sagradila kraljica Jelena, pa crkva Sv. Vlaha koja je sagra�ena po�etkom XV veka, a usmena i pismena tradicija, kao i materijalni ostaci, ukazali su na jo� niz crkava i drugih gra�evina iz srednjeg veka koji su bili uni�teni u drugoj polovini XIX veka. Slovensko stanovni�tvo je bilo izlo�eno pritiscima od strane zvani�ne dr�avne vere islama, isto tako, i od katoli�ke crkve. I jedna i druga propaganda borila se za prevo�enje pravoslavnih u islam, odnosno u katoli�anstvo. Zbog toga se broj pravoslavnih stalno osipao. Menjaju�i veru vernici su se odnaro�ivali. Uticaj katoli�ke crkve postao je veoma sna�an posle formiranja (otvaranja) austrijskog i francuskog konzulata u Skadru. Obe ove dr�ave davale su katoli�koj crkvi, �iji je centar bio u Skadru, znatnu sumu novca. O tome je u svojim izve�tajima Jastrebov pisao, da prilikom njegovog putovanja po Albaniji do�ao je do podataka da nov�anu pomo� daju - Austrija, Francuska i Rim - Latinskim vladikama, popovima i u�iteljima u Albaniji i to: godi�nje Austrija za 7 (sedam) vladika svakom po 600 f. tj, 4200 f.; 4 (�etiri) u�itelja po 250 f. �to zna�i 1000 f.; izdr�avanje 18 u Skadarskom Semeni�tu 3000 f.; za 3 (tri) franci�lonska prefekta u Kastrati, Puljati i Akesiji po 80 �to iznosi 240 for., a to je svega 8440 f. A Rim-Papa godi�nje �alje svakom vladici po 200 �kudi �to svega iznosi 1400. �kudi. Godi�nje Francuska daje: 1. Merditskom sve�tenstvu za 7 vladika 1200 fr. 2. Lionska propaganda �alje godi�nje po 56.000 fr. 3. Francuskom konzulu �alje a) na sirotinju 200 fr. b) na izdr�avanje kopiladi u 8000 fr. Ovo su zvani�ni podaci koji se potajno radi, lako se daje zamisliti. U skadarskom vilajetu ima 6 eparhija (mu�kog pola) ima 80.000. Isto tako eparhiji skopskoj - gde spada i Prizren mu�kog pola ima 9.300 du�a.^[8] Dalje Jastrebov u istom izve�taju navodi da u skadarskom vilajetu "pravoslavnih du�a mu�kog pola ima 20.000 a Makedonaca 50.000 du�a mu�kog pola".^[9]

Tako je katoli�ka crkva u Skadru, ina�e jedan od najve�ih centara katoli�anstva na Balkanu, imala sna�nu i materijalnu i moralnu a i politi�ku pomo� Rimske kurije kao istureni njen punkt na Balkanu. Pored toga �to su se velike sile interesovale za katolike pod Turskom, ali glavni cilj njihov bio je da prodru na Balkan preko koga se moglo prodirati na Istok, zato je Balkan postao vitalni �vor gde su se ukr�tali putevi sa Zapada na Istok, odnosno sa Istoka na Zapad. Zato su i ra�unali na katoli�ki �ivot u borbi protiv Turske a za ovladavanjem njenim teritorijama.^[10]

Zato je otvoren ruski konzulat u Skadru da bude protivte�a austrijskom i francuskom konzulatu. Rusija je �elela da bude prisutna u ovom delu Balkana, na obalama Jadranskog mora i u blizini Crne Gore, za koju je bila vekovima zainteresovana radi prisustva u ovom delu Evrope. Jastrebova uloga u tom pogledu bila je od velikog zna�aja i on je kao poznavalac vi�e evropskih jezika vrlo uspe�no parirao svojim kolegama u Skadru a i na celoj teritoriji Albanije.^[11]

Jastrebov je po dolasku u Skadar stupio u neposredan kontakt sa slovenskim �ivljem. Postao je svedok svih vrsta pritisaka na pravoslavne �itelje koji su se zato selili iz skadarskog sand�aka ili su prelazili u islam ili u katoli�anstvo. To je ukazivalo na brzu promenu etni�ke slike stanovni�tva u Skadru i skadarskom kraju. Ta promena je i�la na �tetu slovenskog �ivlja, jep je prela�enje u islam ili u katoli�ku veru predstavljalo samo prvu fazu albanizovanja slovenskog �ivlja ne samo skadarskog sand�aka ve� i na tlu cele Albanije.^[12] Albanizacija slovenskog stanovni�tva po�ela je jo� mnogo ranije. Dr Bogumil Hrabak, "Albanija od kona�nog pada pod tursku vlast do sredine XVIII veka" navodi primer za "albanizaciju pravoslavnih crkvenih knjiga pokazivali su i Kavalijotevi savremenici. Jedan od takvih bio je i dra�ki episkop Grigor Dursaku, prevodilac "Novog zaveta" i Daskal Teodor, tako�e prevodilac delova "Novog zaveta" i delova leturgije, koji je poku�ao da u Elbasanu osnuje �tampariju u kojoj bi se objavljivala dela na albanskom jeziku".^[13] Tako je taj slovenski �ivalj postepeno nestajao na tlu Albanije, jer su mu prvo oduzimali kulturne-verske hramove i pretvarali ih u albanske, a onda postupno nestajala je i slovenska kultura. No, otpor slovenskog �ivlja bio je stalan. Jastrebov je �inio sve i mimo svojih diplomatskih ovla��enja da bi ga za�titio od turskih vlasti i katoli�ke propagande, istupao pred turskim vlastima kao za�titnik pravoslavnih vernika i njihovih prava. On je zahtevao da se po�tuju one zakonske norme koje su odredile centralne vlasti Turske. Takvih primera ima puno. Panta Sre�kovi�, veliki Jastrebov prijatelj, posle smrti Jastrebove opisao je jedan slu�aj u Skadru: "Jednom prilikom u Skadru besni Arbanasi napadnu na Crnogorski Konzulat, Jastrebov sa revolverom upadne u sredinu te besne svetine i sve ih rastera".^[14]

Po Jastrebovim izve�tajima sastav stanovni�tva u skadarskom sand�aku bio je �arolik. Prema njemu, tada je na ovom podru�ju bilo 80.000 du�a mu�kog pola katoli�ke veroispovesti; 20.000 du�a mu�kog pola pravoslavie veroispovesti i 9.500 du�a mu�kog pola muslimanske veroispovesti.^[15] Jastrebov navodi da su pravoslavni i jedan broj katolika i muslimana govorili srpskim jezikom. Ali najve�i deo stanovni�tva u tom sand�aku govorio je albanskim jezikom. Jastrebov je nau�io dobro i srpski i albanski jezik i sa njima se uspe�no slu�io i to mu je mnogo vredelo u njegovoj diplomatskoj misiji.^[16]

Jastrebov je nastojao da dobro upozna narode ovih krajeva, ne samo kao diplomata koje mu je nametala slu�ba, ve� i kao �ovek koje ga je interesovala nauka, da �to vi�e pronikne u �ivot i odnose svih stanovnika koji �ive na ovim podru�jima. On je odlazio i obilazio Albaniju, dakle i u unutra�njost skadarskog Sand�aka, kao i u Crnu Goru, u kojoj mu je, po tradiciji rusko-crnogorskog prijateljstva, ukazivana posebna pa�nja i gostoprimstvo. To je njemu omogu�avalo da otkrije i sve one spomenike materijalne i duhovne kulture iz pro�losti koji nisu bili uni�teni ili da upozna njihove ostatke. Marljivo je zapisivao verovanja i obi�aje stanovnika, naro�ito se interesuju�i za slovenski �ivalj. Prepisivao je natpise sa starih spomenika, opisivao je stare manastire i crkve koje nisu bile sru�ene, a po se�anjima starih ljudi i po usmenoj tradiciji i one koje su bile poru�ene. Jastrebov je otkrivao stare pounije�ene srpske crkve ili one koje su Turci pretvorili u d�amije, kako bi sve to saop�tio radoznaloj evropskoj javnosti. Nastojao je da stvori pravu sliku i da ispravi mnoga kriva shvatanja izgra�ena na nepotpunim ili neta�nim informacijama koje su stizale do evropske javnosti iz nepouzdanih izvora ili sa odre�enim tendencijama neobjektivno prikazivanih. On je argumentovano pobijao sve neistine, kojima su do tada manipulisale velike sile u svoje politi�ke svrhe za prodiranje u ove krajeve.^[17]

Jastrebov je po dolasku u Skadar vodio bele�ke o svojim putovanjima po skadarskom sand�aku. Iz tih bele�aka je sakupljena velika istorijska gra�a koju je Jastrebov objavio u "Glasniku Srpskog u�enog dru�tva". Prvi prilog bio je prepis hrisovulja na Cetinju, slede�e tri su iz istorije pravoslavne crkve na podru�ju skadarskog sand�aka i Crne Gore i jedan prilog o imenu Crne Gore. Deo gra�e iz svojih bele�aka iz Skadra Jastrebov je uklopio u delu "Stara Srbija i Albanija", koje nije uspeo da zavr�i za �ivota pa ga je posthumno objavila Srpska kraljevska akademija u Beogradu.^[18] O tim njegovim radovima bi�e vi�e u daljem izlaganju ovog rada.

Jastrebov se u Skadru neposredno sukobio sa isturenim kand�ama agresivne politike Austrougarske. Njena osvaja�ka politika bila je uperena i na teritoriju skadarskog sand�aka. Austrija se u ovom sand�aku pojavljivala u ulozi za�titnika prava i interesa katoli�kog �ivlja, koje je bilo vrlo brojno. Zato je Skadar bio centar za austrijsku propagandu na teritoriji Turske. Jedan od vidova delatnosti katoli�ke crkve koju su izda�no materijalno pomagali, bilo je spre�avanje islamizacije i prevo�enje u katoli�anstvo pravoslavnih i muslimana. Sve je to ra�eno s ciljem �irenja svog uticaja prema Istoku. Sa istim metodama katoli�ke crkve Jastrebov se sretao i onda kada je slu�bovao kao konzul u Prizrenu, mada je Prizren vi�e bio pod uticajem islama i pravoslavlja nego Skadar. Treba re�i da je verska pripadnost tada bila izjedna�ena sa nacionalnom pripadno��u odre�enog naroda. Tako su velike sile Zapada i stekle odre�ena "prava" da budu za�titnici katoli�kog �ivlja u Turskoj. Taj oslonac su oni na�li za svoja dalja osvajanja, me�u vernicima, zato su nastojali svim sredstvima da uve�aju procenat katolika na terenu skadarskog vilajeta i na Balkanu uop�te, prevo�enjem u uniju, kako slovenskog �ivlja tako i albanskog. Me�utim, prevo�enjem slovenskog �ivlja u uniju oslabili bi se uticaji Srbije i Crne Gore u ovim krajevima, ali isto tako i Rusije kao pravoslavne dr�ave, te je rad u tom pravcu za zapadne zemlje bio vrlo bitan. Sve je bilo usmereno protiv Srbije i Crne Gore da bi se one otrgle od uticaja Rusije. Zato se nisu �alila sredstva. Radilo se ne samo na izmeni u verskoj pripadnosti stanovni�tva u korist katoli�ke crkve ve� se perfidno i smi�ljeno radilo na zatvaranju svih spomenika stare kulture, bilo da su materijalne ili duhovne kulture, kako bi se izbegla za svagda opasnost od povratka svojoj ranijoj veri, odnosno svojoj narodnosti u nekom za to povoljnijem trenutku. Uni�tavali su sve �to bi podse�alo na svoju narodnu pripadnost. Jastrebov je bio posmatra� delovanja zapadnih sila preko katoli�ke crkve u Skadru i celom skadarskom sand�aku, a istovremeno je otkrivao te akcije koje su sprovo�ene u neposrednoj pro�losti.^[19] On je to preko svojih izve�taja i nau�nih istra�ivanja obelodanjivao javnosti. Zna�ajno je ovde ista�i njegov moglo bi se re�i vi�e nau�ni rad "O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u Staroj Zeti" (sada�njem skadarskom okrugu) objavljen u "Glasniku Srpskog u�enog dru�tva" 1880. U ovom prilogu Jastrebov je pisao o starim i novim srpskim crkvama u tada�njem skadarskom sand�aku.^[20]

Jastrebov je opisuju�i stanje crkava iznosio ovako: "Od starih crkava, koje jo� sasvim utemeljene nisu, koje svojim zidinama, premda upola razvaljenim, privla�e radoznalost svakoga, sa�uvala se jedna znamenita crkva, sv. Sr�, na Bojani. Ova crkva je sada bez krova, oltar sa severne mu strane obaljen je u Bojanu, koja te�e pod samom crkvom. Stoji na (dva) 2 sahata od Skadra na levom bregu Bojane. Crkva je velika, ima 30 koraka u du�inu, 20 u �irinu. Sva je unutra �ivopisom na zidovima ukra�ena, ima po tri kvadratno kolone (stuba) po sredi crkve, paralelne od zapadne strane krivene k isto�noj; ovi su stubovi tako�e ikonopisani." Dalje Jastrebov opisuje i konstatuje da ikonopis "nije vizantijski, nego prvi srpski " i dalje nastavlja - "Svi sveci imaju odelo isto onako, kao �to ga imaju na ikonama u de�anskoj larvi, u pe�koj patrijar�iji i u gra�ani�koj crkvi." Tako�e konstatuje i �ali za�to do sada niko od stru�nih ljudi nije poslan iz Srbije, ili Rusije, da snimi slike iz tih ikona koje su dragocene. On, dalje govori o drugim svojstvima crkve i da visina crkve, odgovara du�ini i �irini, ima okolo 10 se�anja. Crkva se nalazi na podesnom mestu: bli�e nje te�e reka Bojana, a naokolo �uma i lepi �itluci turski i katoli�ki. U napomeni navodi se da je u okolini sv. Sr�a bilo jo� dosta pravoslavnih crkava oko kojih se starao Dominik skadarski latinski episkop obratiti ih u latinsku veru, o �emu se u 17 stole�u vrlo uredno brinula latinska propaganda . Kao svedok toga je latinski naslov koji se nalazi na vrh vrata, na koja se ulazi u crkvu. Taj natpis je urezan u kamenu i glasi:

"IN NOMINE DNI DNI AMEN. EXIMIAE VIRGINIS FILII ANNO M XVIII MAGNICIFUS DNUS DNUS UROSIUS DIVINAGRATIARASSIAE REX ILLUSTRIS MAGNIFICI REGIS URISII AAT DOMINAEQUE HELENAE REGINAE EDIFIKAVIT HANC ECCLESIAM IN HONOREN SS MARTYRUM SERGI ET BACHI A FUNDAMETIS USQUE AD FINEM ASSISTENTE ABABATE PETRO DOCHNE SCUTARENSI-

Ha levoj strani vrata urezano je slede�e:

NEMENTODNE FAMULAE TUAE HELENAE REGINAE SERVIAE, DIOCLEAE. ALBANIAE. CHILMIAE, DALMATIAE ET MARTITIMAE REGIONIS QUAE UNA CUM FILIIS SUIS REGIBUS UROSCIO ET STEFANO DE NOVO EDIFIKAVIT ISTAM ECCLESIAM AD HONOREM B-B- ARTYRUM SERGII ET BACHI ET AD FINEM USQUE COMLEVIT. ANNO DNI M" "XVIII."^[21]

Dalje Jastrebov navodi da je broj godina, na prvom i drugom natpisu o�te�en. Tako da je navedeno, da je u prvom natpisu ozna�ena godina MCCLXXXVIII (1288), a u drugom MCCLXXXX (?). I jedna i druga je godina pogre�na, ili bolje re�i svojevoljno od Farlata navedena. Onda postavlja pitanje, "Po �emu je Uro� veliki umro godine 1272, nije mogao zidati crkvu u 1288, niti u 1278. godini. Mora biti, da je u MCCLXVIII tj. 1268. g. on sazidao ovu crkvu, zajedno sa svojom �enom kraljicom Jelenom, a godine 1288. ova kraljica, sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom, srpskim kraljevima, nanovo sazidala istu crkvu i bogato je ukrasila."^[22]

Jastrebov isti�e i to, da ne treba ovu crkvu sv. Sr�a me�ati sa crkvom istog imena u selu Podi, na sahat i po od Novog, kao �to to �ini V. Maku�ev, pa o tome op�irno obrazla�e. Dalje, Jastrebov navodi, da je ova crkva zna�ajna i po tome, �to je onda bila �umrukana izme�u drugih "gde su naredili gospoda star pr�va bosanska i srpska, i ton est� samo na Driznh�, a drugo v Dubrovniku, tretie v Kotoru, �etvrto u Zeti i svetago Sr��ka na Bojani". (Mon. serb. str. 446). Ovo je mesto, slobodno mo�emo re�i, bilo sada�nji Obod, koji se nalazi sasvim blizu crkve sv. Sr�a; premda u staro vreme vi�e su spominjali crkvu sv. Sr�ana na Obod, koji je kod njega." U napomeni G. Mijatovi�, ka�e da �e ovaj sv. Sr� biti ono mesto, koje se nekada zvalo malo Brskovo, za koje arapski zemljopisac veli: da je trgova�ko mesto na jednoj reci, nedaleko od jezera. Veliko je Brskovo, valjda, bilo blizu mora kod sv. Nikole, na u��u Bojane.

"U ugovorima mleta�ke republike sa srpskim vladarima, ovo je mesto igralo veliku ulogu, sa svoga trgova�kog polo�aja, jer ovuda su sve la�e mleta�ke morale prolaziti za Skadar".^[23]

Mle�ani su ovo mesto cenili i po tome, �to je zgodno za utvr�enje radi odbrane Skadra. Zato Jastrebov daje procenu da je ova crkva mogla da nastrada u vreme "razmirica srpskih vladaoca sa mleta�kom vladom, kada su i na strani Bojane, blizu ove crkve, bili podignuti �an�evi", naravno tu je bilo i bojeva. Dalje navodi istorijske podatke o odnosima Mle�ana sa �ur�em Brankovi�em, ali Mle�ani nikada nisu zaboravili, je obilaziti jep je reka Bojana prema ugovoru izme�u Despota Stefana, zaklju�en 12. avgusta 1423. ostala slobodna za Mletke.^[24]

Jastrebov navodi, da su jo� �ivi ljudi koji su mu pri�ali da su njihove majke (pravoslavne) i�le u Sv. Sr� na svetkovinu, i pored toga �to su je katolici ujagmili - prisvojili "i ovu zadu�binu srpsku kao svoju imovinu" i na sve na�ine dokazivali da je ona odvajkad latinska, pozivaju�i se na latinski natpis. "Za proste ovaj je dokaz dosta va�an" pa �ak �ta vi�e i da je kraljica Jelena bila latinka. On je nau�no dokazivao da je sve to "i jedno i drugo presna la�". Katolici su tu crkvu nazvali "Santa Veneranda" po liku matere Bo�je, koji se nalazi ikonopisan unutra na ju�nom zidu crkve, i na�inili oltar�i� pod ovim likom. Me�utim, on navodi da i katolici iz godine u godinu sve slabije idu u tu crkvu. Zato je i osu�ena na propadanje, jep je Bojana stalno potkopava u temeljima. I, tako Jastrebov zaklju�uje da "ne�e pro�i mnogo vremena, i ova divna crkva starih vremena srpske pobo�nosti pravoslavne kraljice Jelene, �ene Uro�eve, nesta�e..."^[25]

Jastrebov navodi da je biv�i dragoman austrijskog konzula Baljarina, g. 1854. rad da izbri�e srpska imena napisana ispod svetaca, da ne ostane traga, kojim bi se moglo i prostaka ubediti "da je ova crkva bila srpska zadu�bina".^[26]

Detaljno je opisao stanje crkve sv. Jovana krstitelja, takozvanog ra�kog. Ova crkva se nalazi na 2 sahata od Skadra na istoko-sever, na putu u planinu riolsku i pleme Rioli, blizu sela Vrake. Oko ove crkve bilo je mnogo parnica. Ova rasprava vodila se izme�u pravoslavnih i katolika. Katolici su tvrdili, da su pravoslavni sela Vrake do�ljaci iz Crne Gore, a da su katolici "iz davna vladali ovom crkvom". Ovde se u stvari radilo o izvrtanju istine. Jastrebov navodi: "U selu Ra� nema ni jednog katolika; naprotiv, pravoslavni �iveli su u ovom selu, kao i u Vraki, Bori�u i Kopliku od pamtiveka. "Kotorski plemi�, Mariano Boliza, u svom putopisu po Albaniji - po skadarskom sand�aku, pominje ta mesta uporedo sa selima, "u kojima su �iveli pravoslavni (de rito serbiano). Sada se ne mo�e naru�iti toliko domova, koliko je bilo u to vreme, ali ni tada, kao ni sada, nije bilo ni jednog katoli�kog doma. �ta vi�e, stanovnici sela Koplika, kome je po pravu pripadala ra�ka crkva i koje se potur�ilo, javno su davali u toj parnici pravo pravoslavnima." I svi skadarski turski starci govorili su da crkva svagda bila pravoslavna, a da su katolici po�eli da pretenduju na nju samo pre nekoliko godina "i to po nagovoru jezuita, pa za dokaz svoga prava mogu samo kazati: da su njihovi mrci ovde zakopani. Istina je da su Rioljci kopali svoje mrtve u grobi�tu, koje se nalazi oko crkve, ali ne treba zaboravljati da su to bili ubijeni ne podaleko od ove crkve, zbog osvete br�ana iz daleka."^[27] Dalje se govori da se ovi grobovi nalaze izvan prastarog srpskog groblja, gde je na plo�ama bio natpis, ali su ih "satrli katoli�ki fanatici" kao �to je to re�eno i ranije.^[28]

Jastrebov je u ovom napisu iznosio da se sli�no doga�alo i sa crkvom sv. Bogorodice Ljevi�ke u Prizrenu, koja je oduzeta iz srpskih ruku i pretvorena u d�amiju. Crkva je "na�injena bila u vreme sv. Save", u kojoj je bila sme�tena prizrenska episkopija. On iznosi i druge pritiske na pravoslavno slovensko stanovni�tvo od strane katoli�kih sve�tenika. Stalno su radili na raspirivanju mr�nje protiv pravoslavnih.^[29]

Katoli�ka vera - kako navodi Jastrebov - po�ela je da se �iri u donjoj Zeti, u Albaniji, tek na izmaku 16. stole�a, kada su se Turci sve vi�e utemeljivali, a posebno je bio problem u pravoslavnim pastirima, pogotovu u vreme seobe pod Arsenijem �arnojevi�em, sa srpskim prvacima i odabranim sve�tenstvom. I, dalje navodi. "Nestalo popova, nestalo prvaka, oslabilo svako nadanje na bolju budu�nost kod ostalih stanovnika. Doga�alo se i to, da su deca ostajala nekr�tena, mrtvaci neopojeni. Gotovo su svi istur�ili koji su �iveli u ravnici, a planinski stanovnici bili su gotovi primiti svakog samozvanca popa, takvih pak bilo je dosta da se uveli�a skandal." Dalje navodi, da je bila u stanju da se "udvori kod stada ostav�e bez pastira". I, ako nisu imali uspeha za vreme srpskih vladalaca, to sada �ine pod Turcima. U svom radu, oni su uporni i rade uporno za svoj cilj dok ga ne postignu.

Da Turcima ne bi pala u o�i pojava popova iz Rima, oni se pojave kao le�nici za planine, i time je turska savest bila mirna. A da se udvore kod hri��ana, koji su se navikli da vide svoje popove sa bradom i dugom kosom, tako su se katoli�ki popovi po�eli pojavljivati. Sirotinja je bila zadovoljna i sa ovakvim popovima, koji su bili iz Rima. Unija, bila je po svud primljena, bez prepirke, osobito po mestima gde je pravoslavlje oslabilo tj. u planinama gde vera igra uzgrednu ulogu u �ivotu. On navodi da se u Mirdita, obi�aj da se pri�e��e prima pod oba vida. Kod njih su se sa�uvali ostaci crkava sa vizantijskim stilom, sa izobra�enim svecima na zidinama, ali treba ista�i, da je to kod Mirdita sve to u manjini. Vi�e je takvih crkava ostalo u ravnici, gde su stanovnici vi�e-manje bili imu�niji, te su bili u mogu�nosti da ukra�avaju svoje hramove. Tako su osim crkve sv. Sr�, crkve u selima Daj�i, Gorici, Kakari�u i drugim nose znake pravoslavnih hramova, "premda su ve� odavno polatinjeni".^[30]

Jastrebov opisuje, pona�anje katoli�kih popova u Albaniji. Napominje, da su nosili brade, uprkos dioklejskom saboru 1199. godine. Starci u Albaniji pamte i imena takvih popova. Navodi kazivanje jednog popa od plemena Puleta (�alja i �o�i), koji "nije mogao nau�iti svoje malesore (br�ane) krstiti se kako se krste latini, i tu�io se, da se oni krste sa tri prsta i sasvim po na�inu pravoslavnom." A onda Jastrebov zaklju�uje da je Albanija bila pravoslavna, pa posle pounija�ena, o tome nema nikakve sumnje. U tom cilju, Jastrebov obilazi sela i u kontaktu sa g�udima dolazi do saznanja o mnogim istorijskim �injenicama. Zato navodi jedan primer: "bio sam jednom u plemenu Riolj, da vidim urvine malo poznatog grada Bale�a (Balez), o kojem �e biti re�i posle, te poseti crkvu latinsku u selo Riolj. On, opisuje da je ova crkva stara, i da je obnovljena 1790. godine. Crkva je okrenuta na istok, kao i svaki pravoslavni hram, ali je pre 20 godina - po kazivanju "prostosrda�no kazivali br�ani Riolci", "oltar bio odeljen osobitim zidom sa prestolnim vratima i ikonopisom". On navodi, da je kod Rioljca bio 1869. godine. Tad je saznao od muhamedanaca u selu Kurti, koje se nalazi na sahat od Riola, da je bila crkva sv. Selvestra ("San Seljvest" - arnautski).^[31] Ovde, Jastrebov ulazi, u detalje, potpuno nau�no i dosta studiozno prilazi svakom problemu o kome pi�e, sve to �ini sa velikim poznavanjem istorijske pro�losti ove sredine o kojoj pi�e. Pored toga, on uspe�no konsultuje literaturu koja govori o kulturnim spomenicima, kako bi to potkrepio �to bolje sa onim �to mu savremenici kazuju.

Jastrebov opisuje o urvinama crkve Mesrenske (u istoriji se pominje Mesarchium perfekt Zete g. 1417, ili je on prozvan po ovom mestu, ili je ovo mesto uzelo njegovo ime. Ili se ovaj upravitelj dobrovoljno pot�inio despotu Stefanu. Zvao se tako�e Meserecus Konstantin Kastriot). Ova crkva se nalazi na tri i po sata, na putu od Skadra na istok na proplancima planine Cukali (vernije: �uk Ilije, jer je na vrh planine - �uk - nalazi se mala crkva sv. Ilije) u predelu �laka, zvanom u staro vreme Mazreka, sada Posripa (pos ripa), gde se nalazi prastara crkva u razvalinama. Ova crkva je sagra�ena sa istom arhitekturom kao i crkva sv. Jovana u selu Ra�u i sv. Gospo�e Krajinske. Jastrebov navodi, da po predanju je ovu crkvu zidao "isti �ovek, koji je zidao i crkvu u Ra�u i Krajini, i u isto vreme." Opisuju�i dalje oblik crkve koji ima sve elemente pomenutih crkava koje mu daju za pravo da donosi takav zaklju�ak.

Jastrebov navodi jedan natpis koji je na�ao na jednom kamenu koji sada slu�i kao trpeza katoli�kom popu, kada on jednom godi�nje dolazi iz susednog sela da slu�i misu. Tekst na latinskom:

PORIBUS...

REX...

ALBAS IIOVO...

SIQ

UM. U. NI. VE.

PS. SUO...

CIS. RO...

FECE. RUN...

U crkvi je na�ao grobove bez ikakvog znaka. Na zidu oltara, sa ju�ne strane, nalazi se jedan kamen "sa nekom slikom". To je lik jedne �ene koja moli za blagoslov, preklonjena dobro; iza nje jedan �ovek s kopljem na desnom ramenu. Na odlomljenom kamenu, sa isto�ne strane, bio je naslikan svetac, kome je bila posve�ena crkva, ili sam Hristos; jer se vidi na sa�uvanom komadu �aka od ruke, koja je upravljena na �enu, stoje�i u smernom polo�aju, i koja je blagosilja.^[32]

Jastrebov, opisuje ovo mesto i navodi da se tu nalazi pored ove velike crkve i jedna mala, ali na njoj nije na�en nikakav znak, pa je ne mo�e datirati. Opisuju�i ambijent koji je ovde ovo mesto okru�eno �umom, je vrlo podesno za manastir. Dalje opisuje da se sa ovog mesta vidi Skadarsko blato, Skadar sa okolinom i ra�kom crkvom. Iz mnogih podataka, on izvodi zaklju�ak da je tu bio manastir. Iz istorije je kako navodi Jastrebov bilo poznato da je tu bila "jepiskopija srpska tj. gornja zadrimska. Ba� i samo ime Mazreka arnautski zna�i Zadrimlje."^[33]

Dalje navodi, da se u selu Vuklje, nalazi jedna mala crkva, sa �asnom trpezom, na kojoj se �uva "klju� crkveni, izra�en vrlo lepo kao ptica, na stari srpski na�in. �ivotom bi platio, ko bi se usudio uzeti ovaj stari klju�". I, dalje navode�i da u Albaniji ima veliki broj malih crkava, �ija su imena gotovo izgubljena, ali na njima su znaci pravoslavnih hramova koje jo� nisu "ni latini ni Turci zauzeli". Jo� �e pomenuti dve zna�ajne crkve, koje su u staro doba imale zna�aj, kao �to se to navodi u spomenicima mleta�kih arhiva i srpskim letopisima.

U gradu Bale�u kako opisuje Jastrebov, da je on u riolskom plemenu na severoistoku od Skadra. Grad je na isto�nom brdu Balezi. Sada je u razvalinama. U njemu se nalazi razru�ena crkva a sada su zidine. Oltar joj je bio okrenut na istok. U du�ini od 25 koraka, u �irini 10. Ima osobitu pripratu izvan vrata za ogla�ene, du�ine 17 koraka, a �irine 10. "Kada sam bio u tom predelu, - kako navodi Jastrebov - katoli�ki pop, pri�ao mi je, da je ova crkva bila gr�ka, �to svedo�i njen natpis, koji je bio, po naredbi skadarskog latinskog jepiskopa, izva�en iz zida i njemu odnesen. Natpis je bio gr�ki, "�to zna�i u ustima katolika - srpski". Osim ove velike katedralne crkve, navodi da je izvan grada sa ju�ne strane nalazi se druga manja crkva "istim stilom napravljena".^[34]

Jastrebov, navodi - opisuje kako mu je ispri�ao Bajram Alija, iz sela Balijaj, da je njegov praded do�ao u Riol iz Braji�a iz Crne Gore (Malizi) i rodio tri sina od kojih su sada postala tri bratstva: Papaji, od kojih je 10 ku�a (muhamedanaca), Kokaji - 18 ku�a (katolici) i Kurtaji 16 ku�a (muhamedanaca). "Ova tri bratstva od jedne su krvi, i danas brat za brata osvetu tra�i i mre, bez razlike, bio on latinin ili Tur�in."^[35] Iz ovog se vidi koliko se sve me�alo to stanovni�tvo prelaze�i iz jedne vere u drugu, iz jedne narodnosti u drugu, samo da bi odr�ali goli �ivot.

Opisuju�i sam Skadar i okolinu Jastrebov nabraja koja sve sela iz okoline Skadra dolaze pravoslavni i to: Dobra� - 15 ku�a pravoslavnih, Bori� vezirov - 9 ku�a, Bori� muhtarov - 20 ku�a, Grilja - 20 ku�a, Omra 15 ku�a, Turalija - 5 ku�a, Begove ku�e - 4 ku�e i 125 ku�a iz samog Skadra. U istu crkvu idu �itelji sela �to su ni�e Skadra: Gorice - 4 ku�e, Brdice - 3 ku�e, Daragijat - 8 ku�a, i Trum�i - 6 ku�a. Svaka pripadaju skadarskoj crkvi 234 ku�e, a u njima 1250 du�a, na dve crkve.^[36]

Dalje se opisuje da je crkva u selu Vrake sagra�ena 1869. godine, i da u nju dolaze �itelji sela: Ra� - 7 ku�a, Kuli - 9 ku�a, Koplik - 4 ku�a, Kamenice - 15 ku�a i same Vrake - 60 ku�a. Svega 95 ku�a sa 550 stanovnika.^[37] Pored ovih crkava u Skadru i okolini on je op�irno opisivao stanje crkava na podru�ju Ulcinja, Bara, Podgorice, Pa�trovi�a, Kotora i drugih mesta Crne Gore, �to je vrlo zna�ajno za istoriju kulturnog nasle�a Crne Gore.

U svemu ovom je najzna�ajnije to �to je Jastrebov dobro prou�avao ranije istorijske procese koji su se odigravali na ovim prostorima, a pogotovu stanje koje je trenutno vladalo u skadarskom vilajetu, na dru�tvene, privredne, kulturne i verske odnose. Naro�ito je bilo va�no kako su se ovde, na�le i isprepletale velike sile u borbi za svoj uticaj i prodor na istok, a sve na �tetu ovih naroda koji su ovde �iveli, a posebno na �tetu slovenskog �ivlja, koji je trpio sve zulume i Porte, preko jednog brzog procesa odnaro�avanja slovenskog �ivlja, koji je prvo promenio svoju pravoslavnu veru, a zatim i svoja stara verovanja i obi�aje, obrede, tako da je promena vere, povla�ila sobom i promenu starih obi�aja, verovanja, a uz to i laganu promenu jezika, �to je kasnije vodilo u promenu i narodnosne pripadnosti. Jastrebov, je tako�e, �inio dosta da se spre�i dalje masovno odnaro�ivanje slovenskog �ivlja u skadarskom vilajetu. To je �inio, u stalnom kontaktu sa porodicama i prvacima plemena, uti�u�i na njih da ostanu u svojoj narodnosti i po cenu �rtava. On je kao diplomata, nastojao da za�titi slovenski �ivalj od pritisaka turskih vlasti, a posebno od pritisaka katoli�ke crkve da se pravoslavno stanovni�tvo prevede u uniju, i na taj na�in je razotkrivao politiku Austrije, a time i katoli�ke crkve. Turske vlasti su tako�e nastojale, da spre�e prelazak u uniju, jer je i ona bila i te kako zainteresovana da spre�i prelazak njenih stanovnika u katoli�anstvo, a time i uticaj Austrije i drugih evropskih hri��anskih dr�ava na stanovni�tvo u Turskoj koje je bilo katoli�ke vere. Jastrebov je isto tako odr�avao veze sa Cetinjem i crnogorskom vladom i pravoslavnim stanovnicima spre�avao odnaro�avanje, jep je aktivno sara�ivao sa crnogorskim konzulatom u Skadru.^[38]

U ovom istra�ivanju i zapisima Jastrebova, zna�ajno je navesti to, da su ovde na ovom tlu �iveli slovenski narodi i da su oni imali svoje bogomolje, svoje hramove �ije ostatke je pomno prou�avao Jastrebov. Na�alost, na o�i svih nas danas se u Albaniji vodi takva politika u nauci, koju svode na nacionalnu dimenziju, pogre�nim tuma�enjem materijalne kulture slovenskih naroda koji su vekovima tamo �iveli i ostavili svoje tragove u zidinama hramove i gradova na tlu Albanije. Me�utim, albanska arheologija i istorija poku�avaju da sve to ospore, sve sa ciljem da na ovom tlu prika�u Ilire kao autohtone, a time svojim nedokazanim �injenicama ho�e da prika�u se i Albanci kao njihovi potomci. Oni razvijaju tezu, da su sa�uvali svoj nacionalni integritet, tokom celog anti�kog perioda, te da su prebrodili sva burna zbivanja seoba naroda i time i Slovena "i da su ostali �isti, ali pod novim imenom u�li u srednji vek kao Albanci".^[39] Njihova nauka polazi od zvani�ne politike ili dnevne politike, pa polazi od izjedna�avanja Ilira i Albanaca i predimenzionirane ocene ilirske teritorije, �to, nalazi neka "istorijska" opravdanja za njihovu velikoalbansku politiku i aspiracije. Ne sme se, bilo koje stanje iz pro�losti mehani�ki prenositi na dana�nju stvarnost, bez obzira na sva kulturna, etni�ka, dru�tvena i politi�ka zbivanja, koja su kroz istoriju izmenila sliku sveta, a posebno Balkanskog poluostrva, na kome su se ukr�tale seobe naroda.

Poznato je da se sa doseljavanjem Slovena, tokom VI i VII veka, �ire naro�ito u Ju�noj Albaniji slovenski toponimi, �to je bio odraz masovnog doseljavanja Slovena na ovom tlu. To je isto ra�eno i u okolini Skadra, o �emu op�irno opisuje Jastrebov u svojim istra�ivanjima slovenske materijalne kulture. Me�utim albanska nauka, posebni zna�aj pripisuje nekropolama tipa Komani oko gradova i uop�te na prostorima gde se zadr�ala vizantijska vlast. Zato oni danas sve �to je vezano za srpske srednjovekovne tvr�ave to pripisuju da je ilirskog porekla, a srednjovekovne manastire, da su to vizantijski hramovi. Zato, ovde bi trebala detaljnija analiza koliko je albanska nauka u slu�bi dnevne politike, nave��u jedan primer kako Grka Onufrija, ocenjuju po meri "Ilirskog Stabla", nije mogao niti je bio Albanac ve� Grk, i nije mogao biti, nosilac ideje samo jedne nacije i to albanske, kao �to to zami�ljaju pojedini albanski slikari konkretno �u�urija Nimani u svom: "Onufri dhe piktore te tjere mesjetare Sqiptare". Ova knjiga je protkana sa dosta proizvoljnosti, isklju�ivosti i istorijskih neistina. Tako je veliki slikar i umetnik Onufrije-Grk, istrgnut iz sredine kojoj je pripadao i preina�en u sasvim drugu li�nost. Postavlja se pitanje: Zbog �ega se onda u na�oj sredini, danas u vremenu nesre�nih podela i netrpeljivosti prema drugim nacijama i susedima, njenim kulturama, jedne takve li�nosti koja je balkanske narode zadu�ila delom svog univerzalnog duha, ukra�avaju�i mesta njihove zajedni�ke molitve freskama i ikonama okru�uju�i pogru�ene i obeshrabrene vernike Grke, Makedonce i Albanci, - progla�ena za predstavnika samo jednog naroda kome po krvi i nije pripadala? Zar nije bila prilika da se Onufrije i njegovo delo istaknu, kao primer veza i zajedni�kog �ivljenja na ovim prostorima imali u li�nosti Onufrija svog pravog predstavnika?^[40] Ne znam, kada �e kolege Albanci shvatiti objektivno vrednovanje istorijskih �injenica, �to bi bilo od velike koristi za samu albansku nauku i ne samo nju ve� i jugoslovensku, evropsku i svetsku, jep nauka i umetnost nemaju granica, jep je to svojina svih civilizovanih nacija.

Jastrebov je u "Glasniku Srpskog u�enog dru�tva" naro�ito u XLVII knjizi objavio nekoliko zna�ajnih priloga iz istorije crkve. Prvi od tih priloga bio je: O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u staroj Zeti sada�njem skadarskom okrugu. Kako sam u prethodnom delu teksta iz ove njegove studije izneo njegova istra�ivanja, koja je Jastrebov izneo natpise i zapise iz ve�eg broja pravoslavnih crkava i o tome polemisao sa nekim istori�arima, ispravljaju�i njihova mi�ljenja, ili ih je dopunjavao, sasvim novim otkri�ima i novim dokazima na osnovu �injeni�kog materijala. Opisao je preko dvadeset crkava, potkrepio je njihovu istoriju stru�nim nau�nim podacima i usmenim kazivanjima starih ljudi i sve�tenika. U okviru ovog rada on navodi da: "U ovaj broj nisu metnuti Ku�i, Drekalovi�i, koji se zvani�no ra�unaju kao sastavni deo skadarske jeparhije, ali svagda su slo�ni sa Crnom Gorom u svakom odno�aju, pa i u crkvenom. U ovom plemenu ra�una se da 1000 ku�a sa 6500 du�a. Kod njih postoje 4 crkve. Tako�e nismo ra�unali stanovnike varo�i gusinjske sa selima, koja nisu ulazila u Donju Zetu u staro vreme. Ali ne�e biti suvi�no da re�em ovde, da je crkva za gusinjske pravoslavne u selo Brezovici, u ime sv. Trojice, stara na 470. godina, a sazidao ju je neki Nestor, sluga sv. kralja De�anskog kao �to pri�a predanje narodno".^[41]

Opisuju�i crkve Jastrebov je opisivao i etni�ki sastav stanovni�tva u tim sredinama i njihovo poreklo. U ovom Glasniku u drugom prilogu Jepiskopija Zetska Jastrebov je polemisao oko mesta zetske episkopije, te ovaj prilog pokazuje da je Jastrebov bio odlu�an da argumentovano pobija Arhimandrita Du�i�a koji je u �lanku "Boka i Zeta", koji je tvrdio da je ova episkopija bila u manastiru sv. arhistratega Mihajila u kotorskom zalivu na ostrvu Prevlaci, na dnu grbaljskog polja. Me�utim, Jastrebov je to sve argumentovano pobio i dokazao da je "ustanovio jepiskopiju zetsku pri crkvi sv. Arhan�ela Mihajila blizu Drepa u Diokletiji tj. u Duklji, u Zeti. Nema tu mesta dvoumiti."^[42] O tome na vrlo dokumentovan na�in obja�njava i pobija Du�i�a, i dugo je Du�i� poku�avao da pobija Jastrebova, ali u tome nije uspeo. No, o tome ovde nije vi�e mesta.

Etnografske gra�e ima u radovima Jastrebova objavljenim u "Glasniku Srpskog u�enog dru�tva", pogotovu u njegovom delu Stara Srbija i Albanija,^[43] koje je nezavr�eno posthumno objavljeno. Ovo delo ustvari, obuhvata i etnografsku gra�u, jer Jastrebov, u ovom delu obra�uje �ivot ljudi pojedinih etni�kih grupa, narodni �ivot �ire uzeto, i to ne samo Srba ve� i Albanaca. U ovom delu ima gra�e koja se ti�e i narodnog stvarala�tva, bilo da je u pitanju narodno stvarala�tvo koje se naj�e��e ogleda u navo�enju legendi, ali ima i navo�enja rukotvorina: ode�e, predmeta poku�anstva i drugih predmeta doma�e radinosti. Naro�ito je dosta toga dao sa podru�ja Kosova i Metohije. Opisuje etni�ki sastav stanovni�tva, pripadnost Albanaca pojedinim fisovima, daje podatke o Vlasima, opisuje karakteristike stanovni�tva koji �ive oko reke Drima u Metohiji, navodi narodno predanje o trima vojskama, elemente obi�ajnog prava Albanca, podatke o uslovima pod kojima stanovnici jedne vere prelaze u drugu itd.

Drugi deo ove knjige najvi�e je posve�en Albaniji. On ovde iznosi stanje stanovnika po okruzima, njihov etni�ki i verski sastav, zanimanje, na�in �ivota. O narodnim predanjima, kao o caru Muratu, osobine stanovnika u pojedinim krajevima, njihove psiholo�ke i fizi�ke osobine, narodne obi�aje, svadbe, razvode brakova, krvnu osvetu, besu, polo�aj �ene u patrijarhalnom dru�tvu, shvatanje kra�e kao pojave, narodno verovanje, gostoprimstvo, na�in upravljanja patrijarhalnim zajednicama, ode�a stanovnika, opisuje dvoverce, zanimanje stanovni�tva, obazrivost, nepoverljivost, obi�aji kumstva, o predanju Leki Duka�inu, opisuje danak u krvi, iznosi narodnu legendu o Skenderbegu i njegovoj �eni, karakteristike pona�anja Albanca u Matu. Ova knjiga odnosno gra�a u njoj nije sistematizovana, u stvari vi�e je izno�ena fragmentarno, bez neke sistemati�nosti. No, bez obzira na to ona ima zna�aja za etnolo�ka istra�ivanja.^[44]

Ovim i mnogim drugim prilozima koje je dao ne samo iz Skadra ve� iz Prizrena, gde je dugo boravio kao Konzul i odatle slao svoje izve�taje i napise, a onda iz Soluna, ali ta materija ne obuhvata ovaj rad, ve� samo njegovu delatnost u skadarskom vilajetu i njegovi napisi i izve�taji iz Albanije i o slovenskom �ivlju na ovom tlu i ne samo slovenskom nego i o svim ljudima i prilikama na ovom tlu izve�tavao je Jastrebov, ne samo rusku javnost ve� i srpsku i evropsku. O skadarskom sand�aku i stanju u njemu, o narodima koji �ive tamo i u kakvom su sve polo�aju jedni prema drugima i svi zajedno opet prema Turcima i turskim vlastima - nije se znalo u Evropi mnogo vremena, ili se znalo sasvim malo, ili se znalo sasvim pogre�no, pa se imala jedna iskrivljena slika o stvarnom stanju stvari, naro�ito o stanju slovenskog �ivlja koji je u srednjem veku porobljen. Posle objektivnog saop�tavanja sa ovog podru�ja nije se moglo vi�e manipulisati sa nekim neistinama ili poluistinama kada se ti�e stanovni�tva njegovog sastava, polo�aja, njegove istorije, kulture, njegove pripadnosti ovoj ili onoj veri, obi�aja i na�ina �ivota �ire uzeto. To su u stvari bile velike zasluge Jastrebova, �to je otrgao od zaborava, da se eto, i mi danas posle jednog i ne�to veka mo�emo sa velikom pouzdano��u oslanjati i oblikovati ta zbivanja kako ih je on tada bele�io i kazivao, �to ima veliki zna�aj za dalja prou�avanja, ne samo istori�ara ve� i geografa, etnologa, knji�evnika, lingvista svi oni koji �e prou�avati tle na dana�njoj Albaniji, Crnoj Gori, Makedoniji, Kosovu i Metohiji, Gr�koj ne�e to mo�i bez gradiva koje je pisao Ivan Stepanovi� Jastrebov. Za ovo ima veliku zaslugu i Srpsko u�eno dru�tvo, koje je njega izabralo za �lana Srpskog u�enog dru�tva 1876. To je zna�ilo veliko priznanje za dotada�nji nau�ni rad a, istovremeno, bio je sna�an podsticaj za dalja istra�ivanja u oblasti nauke. Kada je osnovana Srpska kraljevska akademija Jastrebov je postao dopisni �lan Akademije.^[45] U Srbiji je bio jo� i �lan nekoliko dru�tava: �lan i utemeljiva� Dru�tva sv. Sava, po�asni �lan akademskog dru�tva "Obili�". I u Rusiji je bio kao nau�nik cenjen, bio je �lan Ruskog geografskog dru�tva u Petrogradu i drugih nau�nih priznanja.^[46]

Jastrebov je pomno pratio nastanak Prizrenske lige, koja je bila zna�ajna za rusku vladu i njenu diplomatiju. Prizrenska liga, pokret Albanaca koji je nastao kao protivte�a ostvarenja odluka Berlinskog kongresa jep je njima pored ostalog, bilo predvi�eno da Crna Gora dobije Plav i Gusinje. U tim politi�kim kretanjima posle Berlinskog kongresa, prepletali su se i ukr�tali, a i sukobljavali mnogi interesi i uticaji Austrije i Rusije, zatim i balkanskih zemalja Crne Gore, Srbije, Bugarske i Gr�ke, �to se reflektovalo i na stanje u kosovskom a i donekle i u skadarskom vilajetu. Prvi sastanak pojedinih predstavnika albanskih plemena iz pojedinih krajeva kosovskog, skadarskog i janjinskog vilajeta, kao i muslimanskih i feudalnih krugova iz Sand�aka i Bosne i muslimanskih verskih organizacija sa �itavog ovog podru�ja odr�ana je skup�tina Prizrenske lige 10. juna 1878. godine. U njenom konstituisanju u�estvovali su veleposednici muslimani Albanci i muslimani iz Sand�aka i Bosne i tako liga dobija sasvim verski muslimanski karakter zasnovan na feudalnim osnovama. Osnovni cilj Lige bio je zadr�avanje odre�enog stanja u Turskoj kako ne bi do�lo do promene dr�avnih granica Turske i dru�tveno-politi�kih promena evropskog tipa. Upravo to je bio strah feudalaca od reformi, kako socijalnih, politi�kih, tako i dru�tvenih koje bi donele promene nakon Berlinskog kongresa. Zato je Liga istakla kao osnovnu stvar: borba za sultanov suverenitet nad albanskim plemenima, odnosno nad muslimanima na Balkanu, �to je kao zahtev upu�en Berlinskom kongresu. Kad na scenu stupaju predstavnici ideja nacionalnog preporoda, dolazi do idejne nejedinstvenosti 1880. kada se jasno ocrtavaju dve struje: jedna isti�e borbu za reforme u okviru Turske, to je krilo koje izra�ava muslimanske feudalce; drugi sloj se zala�e za nacionalni preporod Albanaca i za autonomiju, jedno njeno krilo je bilo za autonomiju pod Turskom. Tu su se ukr�tali i interesi Austrije za njeno prodiranje na istok.

Jastrebov prate�i situaciju i stanje Lige i Muhtar-pa�u, i razvoj doga�aja na terenu u selima, gradovima i varo�ima, stalno registruju�i stradanja hri��ana, bezvla��e, plja�ke, otima�inu, ubistvo Srba. Kroz delovanje Muhtar-pa�e Jastrebov je ocenjivao politiku Porte i ta ocena, glasila bi: Porta odugovla�i sa ispunjenjem odluka Berlinskog kongresa prema Crnoj Gori. Prizrensku ligu Jastrebov je ocenio kao �edo carigradske porte, da ona sprovodi njenu politiku kao njen organ i da je Liga i osnovana radi slu�aja onemogu�avanja ispunjenja odluka Berlinskog kongresa o ustupanju teritorija koje je dr�ala Turska Crnoj Gori i Srbiji da bi se tako "za�titili muslimanski interesi".^[47] A, snagu Lige je cenio ovako: neorganizovana i od po�etka razjedinjena, sklona uvo�enju bezvla��a i nereda. Stanje u kome su se na�li Srbi nakon formiranja Lige, ocenio je kao najgore za koje se zna, jep je zavladala prava tiranija nad njima i op�ta nesigurnost imovine i �ivota. �esta ubistva, plja�ka koja prelazi u otima�inu, �to su naterale mnoge Srbe da napuste svoja ognji�ta i da be�e u gradove, ali ni tamo im nije bilo sigurno.

Na zasedanju Lige septembra 1879. Jastrebov je ve� bio u Prizrenu i izbliza posmatrao ovo zasedanje. On, ka�e da je na njemu do�lo do izra�aja nejedinstvo, �to se vidi i u programu, jep je prevagu odnela feudalno-muslimanska struja pa je Liga dobila vi�e versko islamski karakter. Skadarski ogranak Lige izdvaja se i sam donosi odluke. Verski karakter Lige ogleda se i u spremnosti Gega, odnosno Toska da ratuju protiv dr�ava suprotnih vera. Zato, Jastrebov zaklju�uje bez sumnje da je Porta njen osniva�. Nema sumnje i u to da je imala i svog uticaja i Austrija na rad i delatnost Prizrenske Lige. Verovatno je austrijska diplomatija pretpostavljala osnivanje i jedne albanske dr�avice u odre�enom trenutku za neophodnu potrebu, kako bi paralisala akcije slovenskog, odnosno pravoslavnog �ivlja na Balkanu. U tom slu�aju bi kao alternativu suprotstavila nacionalnim pokretima Ju�nih Slovena i Grka jednu Veliku Albaniju. Ta ideja austrijske diplomatije o stvaranju Velike Albanije kao protivte�a velikoj Bugarskoj, Srbiji i Crnoj Gori, nastale tada, bi�e i predstavlja�e opsesiju nacionalisti�kog pokreta kroz ceo ovaj period i traja�e sve do dana�njih dana.

Jastrebov rad na diplomatskom polju bio je tako�e zna�ajan. On je u Skadru, Prizrenu i Solunu obavljao mnoge zna�ajne diplomatske poslove. Za svo to vreme on je uspe�no sara�ivao i sa srpskom i crnogorskom diplomatijom. O tome ima dosta dokumenata, pa se ovde nije potrebno u vezi s tim osvrtati. U vrtlogu doga�aja 1875. Jastrebov je prekinuo boravak u Skadru. On je po potrebi slu�be otputovao u Hercegovinu. Kasnije se ne�e vi�e vra�ati u Skadar, ve� �e slu�bovati u Prizrenu, Janjini i Solunu. Za svoje zasluge kao ruski konzul u Turskoj za saradnju koju je ostvarivao za to vreme sa Srbijom i Crnom Gorom bio je odlikovan.

Od Srbije je odlikovan Ordenom Takovskog krsta III reda, Ordenom sv. Save II i I reda, Znakom Crvenog krsta i Medaljom Dru�tva sv. Save. Crna Gora odlikovala je Jastrebova Ordenom za nezavisnost Crne Gore II i I reda.^[49] To su bila priznanja koje je ovaj divni �ovek, diplomata, nau�nik provode�i u drugoj polovini devetnaestog veka na teritoriji Turske na Balkanskom poluostrvu u godinama burnim i punim kriza i ratova, i drugih sukoba u balkanskom vrtlogu toga vremena, a Jastrebov se svom snagom zalagao da se tu na Balkanu kod svih naroda stvori jedna za to vreme bar kakva-takva podno�ljiva atmosfera za rad i bitisanje porobljenih naroda na Balkanskom poluostrvu. Zato �e za mnoge nau�ne radnike mnogo zna�iti dalja prou�avanja ovog ruskog diplomate, nau�nika i �oveka, koja �e biti od velikog zna�aja za rasvetljavanje pravih �injenica i zbivanja koja su se de�avala kroz istoriju naroda na Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini devetnaestog veka.

Napomene

1. Ivan Stepanovi� Jastrebov, ro�en je 1839. u selu Gromu�ka, tambovska gubernija kozlovski okrug u sve�teni�koj porodici, a umro je 8. januara 1894. godine u Solunu, tu je i sahranjen. �kolovao se u Astrahanu. U tom delu Rusije Astrahan je bio privredni i kulturni centar. Preko njega se odvija veza prema srednjoj Aziji. Tu se me�ao evropski i azijski uticaj. Kasnije Ivan u�i Duhovnu akademiju u Kazanju. Kao u�enik Jastrebov je u njemu proveo nekoliko godina i zavr�io �kolovanje u rangu studenta. Prvo kao u�enik a onda kao student, tu je stekao solidno znanje klasi�nih jezika. �eleo je da se opredeli ne za duhovni poziv ve� za svetovni. Njegov upis na Odeljenje za izu�avanje isto�nih jezika pri Ministarstvu spoljnih poslova u Petrovgradu, definitivno se odlu�io da se posveti diplomatskom pozivu Carske Rusije. Prvog januara 1866. godine Jastrebov je postavljen za diplomatskog �inovnika u Ruskom poslanstvu u Carigradu, u rangu ve�baonika. Posle godinu dana slu�bovanja u Carigradu Jastrebov je postavljen 1. januara 1867. godine za sekretara i prevodioca u Ruskom konzulatu u Skadru. U Prizrenu Jastrebov ostaje na du�nosti vicekonzula od 1. aprila 1870. godine do 18. avgusta 1874. godine. U tom me�uvremenu povremeno je zamenjivao ruskog konzula u Skadru 5. avgusta 1874. godine preme�ten je u Skadar za konzula. Posle jedne godine boravka u Skadru Jastrebov je postao �lan Andrija�eve konzulske komisije 17. avgusta 1875. za Hercegovinu, pa sve do povratka u Prizren za ruskog konzula 1. jula 1879. gde je bio svedok ratnih sukoba koji su nai�li kao posledica interesnih sfera izme�u Rusije i Austro-Ugarske. Jastrebov je 1879. godine do�ao u Prizren, a iz Prizrena je do�ao za Janjinu 6. septembra 1880. godine a vratio se u Prizren 20. februara 1881. godine, i ostao je u Prizrenu sve do marta 1886. godine. Marta 1886. godine Jastrebov je preme�ten iz Prizrena za generalnog Rusnog konzula u Solunu. Jastrebov je izme�u 7. i 8. januara 1894. godine umro u Solunu. Za vreme njegove diplomatske slu�be on je napisao mnogo studija iz krajeva u kojima je kao diplomata boravio, za�ta je dobio velika priznanja od nau�nih institucija ne samo Rusije ve� i drugih balkanskih dr�ava, a tako�e je i dobio niz odlikovanja i drugih priznanja �to mu sve slu�i na �ast.

2. Vladimir Bovan, Jastrebov u Prizrenu, NIRO "Jedinstvo" 1983, str. 19.

3. Isto.

4. Isto.

5. Isto.

6. Panta Sre�kovi�, Referat o momerijalu Jastrebova: Podaci za istoriju crkve u staroj Srbiji po izvorima na srpskom i turskom jeziku, Glasnik Srpskog u�enog dru�tva, Beograd, 1874, str. 14-182.

7. Vladimir Bovan, n. d. 39.

8. Ivan Stepanovi� -Jastrebov, Glasnik Srpskog u�enog dru�tva, knj. XL. str. 182-183.

9. Isto.

10. V. Bovan, n. d. 41.

11. Isto, 42.

12. Isto.

13. Dr Bogumil Hrabak, Albanija od kona�nog pada pod Tursku vlast do sredine XVIII veka, Iz istorije Albanaca, zbornik predavanja, Zavod za izdavanje ud�benika SRS, Beograd, (nema godina izdavanja, ali ima to da su predavanja odr�ana 1, 2. i 3. februara 1968. godine). Str. 72.

14. Panta Sre�kovi�, n. d.

15. Kao kod napomene 6, 182.

16. Ivan Stepanovi� Jastrebov, Prepis hrisovulja na Cetinju; O manastiru sv. Nikole na Vranjini, Glasnik Srpskog u�enog dru�tva, knj. XLVIII, 1879, str. 219.

17. I. S. Jastrebov, Stara Serbia i Albania, Spomenik Srpske kraljevske akademije, knj. XII, drugi raz. knj. 36, Beograd, 1904.

18. Isto.

19. V. Bovan, n. d. 49.

20. I, S. Jastrebov, O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u Staroj Zeti (sada�njem skadarskom okrugu) Akademija nauka, Glasnik Srpskog u�enog dru�tva, knj. XLVIII 1880, str. 359-367.

21. Isto, 368.

22. Isto.

23. Isto, 369.

24. Isto, 370.

25. Isto.

26. Isto.

27. Isto, 371.

28. Isto.

29. Isto, 372.

30. Isto, 375.

31. Isto, 376.

32. Isto, 381.

33. Isto, 382.

34. Isto, 383.

35. Isto, 384.

36. Isto, 385.

37. Isto, 386.

38. V. Bovan, Jastrebov u Prizrenu..., k. d. 120-145.

39. Milutin Gara�anin, Zaklju�na razmatranja, Iliri i Albanci, Srpska Akademija nauka i umetnosti (nau�ni skup) knjiga XXXIX, odeljenje istorijskih nauka knjiga 10, Beograd, 1988, str. 362-367.

40. Dr Gojko Suboti�, Grk Onufrije po meri "Ilirskog stabla", Stremljenje Br. 1/1990. Str. 56-76.

41. I. S. Jastrebov, O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama, str. 389.

42. I. S. Jastrebov, Stara Srbija i Albanija, koje je nezavr�eno posthumno objavljeno u Glasniku SUD, Beograd, 1904, str. 1-263

43. Isto.

44. Isto.

45. P. Sre�kovi�, Ivan Stefanovi� Jastrebov, Red, 1894. Vidi op�irnije, Vladimir Bovan, navedeno delo, 93.

46. Mom�ilo Ivani�, Ivan Stepanovi� Jastrebov, predgovor knjizi I. S. Jastrebov Stara Srbia i Albania. Spomenik SKA XLI, Drugo izdanje 36, Beograd, 1904, str. X.

47. Pismo Jastrebova Mihailu Nikolaevi�u Pin�ovu, Janjina 30. januar 1881. Rukopis odeljenje, F. 124, S. hr. 5010.

48. Isto.

49. V. Bovan, n. d. 124.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt