[Projekat Rastko - Skadar] Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji

Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Milan Vasić

Etnički odnosi u jugoslovensko-albanskom graničnom području prema popisnom defteru sandžaka Skadar iz 1582/83. godine

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Poznato je da stare osmansko-turske popisne knjige (Tahrir defterleri) obiluju podacima za istoriju naselja i stanovništva oblasti na koje se odnose.^[1] One su, u manjem ili većem broju, sačuvane za gotovo sve nekadašnje osmanske sandžake na Balkanu, pa i za sandžake koji su postojali na geografskim prostorima čija je prošlost u sferi interesovanja učesnika ovog naučnog skupa. Od tih knjiga, kad su u pitanju istraživanja etnodemografskih odnosa i procesa, posebno su interesantne one koje se odnose na etnički miješane granične oblasti, gdje su kretanja stanovništva i promjene u njegovoj strukturi obično dolazili do punijeg izražaja i rezultirali krupnijim istorijskim posljedicama.

U takve oblasti spadaju sandžaci Skadar, Dukađin, Prizren i neki drugi, formirani od arbanaških, srpskih i makedonskih teritorija koje dijeli današnja jugoslovensko-albanska granica.^[2] Stariji turski popisi tih sandžaka poznati su naučnoj javnosti. Neki od njih su publikovani ili su podaci iz njih korišteni za obradu odgovarajućih naučnih tema. Podsjetio bih samo na Inaldžikovu publikaciju deftera sandžaka Arvanid; izdanje deftera o Crnogorcima, Brđanima i Malisorima, koje je priredio B. Đurđev; deftera makedonskih sandžaka, u prevodu A. Stojanovskog i M. Sokoloskog; popisa oblasti Brankovića, u prevodu grupe sarajevskih turkologa; na albansko izdanje popisa sandžaka Skadar, u prevodu S. Puljahe, te na neke od radova ovog autora koji su zasnovani na podacima uzetim iz turskih popisnih knjiga.^[3] Takvi podaci nalazili su svoje mjesto i u radovima filološko-lingvističkog karaktera. Kad je riječ o etnodemografskim i etnojezičkim istraživanjima navedenih i širih graničnih oblasti, zaslužuje da se posebno istakne obimno, široko zasnovano, podacima bogato i veoma dobro urađeno djelo M. Pešikana "Zetsko-humsko-raška imena na početku turskog doba", za koje je crpljena građa iz izvora različite provenijencije, velikim dijelom i iz pomenutih turskih popisa.^[4]

Podaci o naseljima i stanovništvu koje sadrže popisni defteri za sandžake Skadar, Dukađin, Prizren i Vučitrn, iz poslednjih decenija XVI vijeka, ostali su do danas gotovo sasvim neiskorišteni. Riječ je o opširnim i sumarnim popisima tih sandžaka iz 1582/83. i 1591. godine, koji se sada čuvaju u Arhivu Glavne direkcije katastra u Ankari.^[5]

Za ovaj prilog korišteni su uglavnom podaci poimeničnog popisa sandžaka Skadar iz 1582/83. godine, ali i podaci deftera ostalih triju, pa i nekih drugih susjednih sandžaka iz navedenih godina.

Skadarski sandžak je obuhvatao krajeve s obje strane današnje jugoslovensko-albanske granice, od jadranske obale do Belog Drima, nadomak Prizrena. Činile su ga nahije; Skadar sa 128 sela, Dušmen - 24, Zabojana - 48, Mrko - 9, Krajina - 18, Gorje Šestan (Džebel-i Šestan) - 7, Podgorica - 13, Žabljak - 8, Hoti - 8, Bjelopavlići - 6, Vražegrmci - 16, Pobor - 11, Klemente - 2, Kuči - 13, Peć - 235, oblast Altin (Altun li) - 41, Petrišpan - 33, Budimlje - 31, Komoran - 20, Plav - 18 i Zla Rijeka - 12, ili svega 709 sela. U drugom, manjem dijelu deftera iz 1582/83. godine popisana je Crna Gora (vilayet-i Karaca Dag) kao posebna autonomna oblast u granicama sandžaka Skadar. Ovu oblast sačinjavale su nahije: Grbavci sa 13 sela, Župa 11, Malonšići 7, Plješivci 14, Cetinje 16, Rijeka 31, Crnica (Crmnica) 11, Paštrovići 36 i Grbalj 9 sela, svega 148 sela. U cijelom Skadarskom sandžaku popisano je u tom defteru 857 sela, nekoliko gradskih naselja, od kojih su značajnija: Skadar, Peć, Podgorica, Bar i Ulcinj, veći broj selišta (mezri), Ljetnih i zimskih pasišta, crkava, manastira njihovih dobara i drugih objekata oporezivanja. Što se stanovništva tiče, ono je u većini nahija toga sandžaka bilo različite etničke i vjerske pripadnosti. Njegovu osnovnu masu činili su Srbi i Arbanasi, pravoslavni, katolici i muslimani. Bilo je tamo i vlaško-cincarskih (aromunskih) grupa, pa turskog i drugog etničkog elementa, naročito u gradovima.

Kod utvrđivanja etničke pripadnosti stanovništva polazilo se od ličnih imena zavedenih u defter, a kod osvrta na raniji njegov etnički raspored i od naziva naselja i toponimije uopšte. S obzirom na to da se većina ličnih imena kod Srba i Arbanasa razlikuje, nije bilo teško utvrditi etničku pripadnost popisanih. Te razlike su upadljive već kod prvog pogleda na defterske stranice, dok potpuniji uvid u popis omogućuje da se gotovo s punom sigurnošću utvrdi etnička struktura stanovništva svakog naselja, svake nahije i cijelog sandžaka. Teže je na osnovu onomastičkih podataka etnički identifikovati pripadnike drugih naroda, jer se njihova imena u popisu gotovo i ne razlikuju od imena Srba i Arbanasa, zavisno od sredine u kojoj su živjeli i za koju su bili više vezani. Nije jednostavno utvrditi ni etničko porijeklo lica s muslimanskim imenima, naročito u gradovima.

Onomastički podaci opširnog deftera sandžaka Skadar iz 1582/83. godine pokazuju sljedeću etničku situaciju: Kraj zapadno od rijeke Bojane, između Skadarskog jezera i Jadranskog mora, imao je izrazito miješano stanovništvo. Njegovu osnovnu masu u nahijama Zabojana^[6] i Krajina^[7] činili su Arbanasi. Lica sa srpskim imenima su u njima rjeđa, dok slovenski nazivi naselja tamo preovlađuju, naročito u Krajini. U bilješkama uz neka od registrovanih tamošnjih sela kaže se da se njihovo stanovništvo raspršilo (perakende olup), da su ona opustila i pretvorena u selišta - mezre (hali ve harabe mezrea olup), zimska ispasišta (kislak) i šume (orman). Za neka od raseljenih sela, mezri i zemina oko Ulcinja zabilježeno je da se "od prije deset godina naseljavaju" ponovo.^[8] Ima indicija da se na zemljišta odbjeglih srpskih seljaka naseljavaju Arbanasi. Zabilježeni su i česti slučajevi prelaženja na islam Arbanasa, rjeđe i Srba. U selima nahija Šestan i Mrko dominiraju imena karakteristična za Srbe. Arbanaških je malo. Slična je situacija i u selima nahija u Zeti. U Bjelopavlićima,^[9] Vražegrmcima^[10] i Poborima^[11] nema karakterističnih arbanaških imena, a u selima nahija Podgorica^[12] i Žabljak^[13] ona su malobrojna. Imena stanovnika sela nahije Kuči^[14] većinom su srpska, ali su i arbanaška veoma česta. Obrnuta je situacija kod Klimenata^[15] i Hota.^[16] Srpskih ličnih imena kod njih je veoma malo.

U nahijama istočno od rijeke Bojane i Skadarskog jezera osnovnu masu stanovništva su činili Arbanasi. Srba je tamo bilo relativno malo. Živjeli su uglavnom u Skadru i u nekim od sela skadarske nahije.^[17] U ravnicama istočno od Skadarskog jezera javljaju se oni samo kao male oaze u arbanaškoj etničkoj sredini. Da ih je tamo u ranijim vremenima moralo biti više, govore slovenska imena sela i seoskih mahala na tom prostoru, kao što su: Zlogora, Brezje, Grnčar, Podgor, Kosmač, Gradič, Dobre, Trnoslav, Gradec, Rumište, Maličevo, Kosovo, Brdence, Poljičani, Popine, pa sela s nazivom Srbin i Grad Šklav. O tome govore i neki drugi slovenski toponimi, pa podaci o raseljenim selima, ponovnom naseljavanju i drugi. Za selo Boris kaže se da je ranije opustošeno po naređenju sultana i pretvoreno u selište (mezra). Ima i dosta podataka o baštinama, što bi takođe govorilo o nekadašnjem jačem srpskom prisustvu u skadarskom kraju. Arbanaško stanovništvo imala je i nahija Dušmen ili,^[18] ali se i tamo javlja po koje slovensko lično ime, kao i naselja s imenima kao što su: Varoš Dragoš, sela Selište, Gradište i sl. Proces islamizacije stanovništva je ovdje u toku, ali je znatno slabiji nego na području nahije Skadar.

Nahije gornjeg i srednjeg Polimlja imale su, prema popisu iz 1582/83. godine, isključivo srpsko stanovništvo. U selima Plava,^[19] Zle Rijeke,^[20] Budimlja^[21] i Komorana^[22] ne javlja se gotovo ni jedno za Srbe strano ime. Izuzetak čini par muslimanskih imena u dva sela nahije Komoran i jedno takvo u nahiji Budimlje. U popisu 18 sela plavske nahije nije te godine registrovano ni jedno muslimansko ime. U njima se susreće veći broj popova, a upisani su i manastir Svete Trojice i crkva Sv. Đurđa sa vakufom. Sela nahije Plav su, inače, uživala široke povlastice, regulisane sultanskom odredbom zavedenom u defter.^[23]

Osnovna masa stanovništva Metohije krajem XVI vijeka, pa i u narednom stoljeću, bila je takođe srpska. Od 235 sela nahije Peć^[24] samo u tridesetak njih susreće se i arbanaški živalj, dijelom zahvaćen islamizacijom, u nešto većoj mjeri od tamošnjih Srba. Dosta grubo rezimirani podaci o etničkoj i vjerskoj strukturi stanovništva pećke nahije, dati redom kojim su izloženi u defteru iz 1582, izgledali bi ovako:

Selo Osek: Većinsko stanovništvo je muslimansko, s ponekim nemuslimanskim arbanaskim domaćinstvom, među kojima ima "doselica".

Selo Selojani: Stanovništvo je muslimansko. Ima i nekoliko lica sa arbanaskim i srpskim imenima, među njima i "doselica".

Selo Mramor: 22 kuće. Stanovništvo arbanaško s neznatnim brojem Srba.

Selo Belovci: oko 50 srpskih domaćinstava i 2 crkve.

Selo Granica: Stanovništvo je srpsko. Čine ga 54 domaćinstva i 11 neženja ("mucerred").

Grad Peć: Has Korkut-bega, sandžakbega Dukađina. Ima 13 muslimanskih i 5 hrišćanskih mahala, od kojih su 3 opustile. Među muslimanima je dosta onih koji su tek prešli na islam. Stanovnici dviju nastanjenih hrišćanskih mahala su Srbi. Tu su 2 kuće Arbanasa hrišćana. Mnogi od muslimana upisani su kao zanatlije.

Selo Belo Polje: 2 mahale. Stanovnici su Srbi, od kojih su trojica popovi.

Selo Bukovica: Stanovnici su Srbi. Dvojica od njih su prešli na islam.

Selo Lipovac: Nastanjeno je Arbanasima, zahvaćenim masovnom islamizacijom.

Selo Trakakin (?): Nastanjeno Arbanasima. Velikim dijelom je islamizirano.

Selo Baba: Stanovnici su mu Srbi, od kojih je jedan prešao na islam.

Selo Videš: Nastanjeno je Srbima. U njemu je upisan i manastir Spas sa dva vinograda.

Selo Veliki Đurđevik(ć): Derbernd. Čine ga 52 srpske kuće i 12 samaca, Takođe Srba. Dvije su doseljeničke kuće iz Prizrena i Vučitrna.

Slijedi popis 17 srpskih sela, od kojih je samo u jednom i jedna arbanaška kuća.

Selo Suho Grlo: Sastoji se iz tri velike mahale, čiji su stanovnici Srbi. Jedan od njih je prešao na islam. U selu je registrovano nekoliko popova.

Opet tri srpska sela, a onda selo Zlokućani s 5 i selo Kavlica(?) sa 8 muslimanskih domaćinstava.

Slijedi popis 17 sela nastanjenih srpskim stanovništvom, među kojim je i 8 popova. Samo u jednom od tih sela su i 3 kuće muslimana.

Selo Strelice: Ima oko 70 domaćinstava Srba, od kojih su neki primili islam.

Slijedi popis 8 srpskih sela. Za raju jednog sela je rečeno da se ona raspršila, pa je selo zapustilo i pretvoreno u mezru.

Slijedi popis vakufa manastira Spas, za koji se kaže da je "u rukama monaha Makarija, a sada (monaha) Gerasima". Riječ je očigledno o dvojici srpskih patrijarha iz porodice Sokolovića.

Selo Rusance: Većinu njegovih stanovnika čine Arbanasi, od kojih su trojica muslimani. U tom selu se susreće i po neko srpsko ime.

Selo Muževine; Stanovnici su mu Srbi, među kojima je i 1 pop.

Selo Srednja Crnja: 8 muslimanskih domaćinstava, po svemu sudeći arbanaških.

Slijedi popis 34 srpska sela. U dva od njih upisano je i po jedno arbanasko domaćinstvo. U tim selima ima više registrovanih crkava, manastira, kaluđera, popova, manastirskih dobara i dr.

Selo Njivokos: Stanovništvo je srpsko. Ima i dosta muslimana. Islamizacija je u toku.

Selo Vrela Manastir: Nastanjeno Srbima.

Manastir Vrela Prečiste: U bilješci se pominju monasi, u stvari patrijarsi Makarije i Gerasim.

Slijedi popis 13 srpskih sela. Samo u jednom od njih zabilježen je slučaj islamizacije.

Selo Gusnica: Ima dvadeset arbanaških domaćinstava, zahvaćenih islamizacijom.

Slijedi 15 srpskih sela. U trima od njih ima slučajeva islamizacije. U selu Vinodol registrovano je osam kuća vojnika doseljenih iz sandžaka Bosne.

Slijedi jedno selo s muslimanima, Arbanasima i Srbima, a zatim dvadeset srpskih sela u kojima ima i slučajeva prelaženja na islam. Selo Krivoglav upisano je kao pusto i pretvoreno u mezru. Na redu su dva arbanaska sela u kojima islamizacija uzima maha. Slijedi popis 39 srpskih sela sa devet manastira, među kojima je i manastir Dečani. Samo u jednom od sela upisan je Arbanas Don.

Selo Brestovac: Nastanjeno je sa desetak arbanaskih domaćinstava.

Selo Belica: Njegovi stanovnici su muslimani. Iza njega je još jedno selo za koje se kaže da se je njegova stara raja raselila i da je naseljeno muslimanima. Ima 35 kuća.

Od slijedećih 56 popisanih sela Arbanasa i muslimana je bilo samo u 14 od njih. Muslimansko i arbanasko selo je Novosel. U selu Labranima su dva muslimanska i nekoliko srpskih domaćinstava, a u selu Dubak devet muslimanskih i deset arbanaskih kuća. U selu Dobroševu su tri muslimanske i 25 arbanaskih, a u selu Šankovcu tri muslimanske i više srpskih kuća. Dobrič-Dol je bio nastanjen samo muslimanima, a Gornji Petrič je imao tri muslimanske i oko pedeset srpskih kuća. U selu Vranić živjeli su muslimani i Arbanasi. Crni Potok se sastojao od 25 muslimanskih kuća. U srpskom selu Arženik bilo je takođe muslimanskih domaćinstava. Stanovništvo nekih sela se raselilo pa su ona upisana kao "pusta". Selo Prelopci imalo je muslimansko, arbanasko i srpsko stanovništvo.

Selo Rugovo je brojalo 86 kuća. Bilo je nastanjeno isključivo srpskim življem. Imalo je status derbenda. Ono će svoju etničku strukturu izmjeniti tek u XVIII vijeku, odlaskom Srba i naseljavanjem u njega Arbanasa.^[25]

Nahija Altun li, smještena u jugoslovensko-albanskom graničnom području, sastavljena od 41 sela, imala je izrazito miješano stanovništvo. Činili su ga Srbi i Arbanasi. Srbi su tamo još bili u većini, ali su već tada primjetne promjene na njihovu štetu. To je vrijeme krize i pobuna, ugušivanja buna i kažnjavanja stanovništva. Interesantna je u tom smislu defterska bilješka koja se odnosi na selo Lužane. Ona glasi: "Pošto je pomenuto selo odmetničko, po Visokoj (sultanskoj) zapovijesti je opustošeno. Neki od njegove raje su pobijeni, a neki pretvoreni u robove. Pri sadašnjem popisu našlo se svega šest osoba." Imena tih, po svemu sudeći, doseljenih osoba su arbanaska. Neka sela nahije Altun su raseljena. Česte su bilješke o stanovništvu koje se razbježalo ("perakende ve perišan") i selima koja su tako ostala pusta ili pretvorena u selišta. Neka od takvih sela su već u fazi ponovnog naseljavanja, a doseljenici su uglavnom Arbanasi.^[26]

Zabilježeni su u tom vremenu i sukobi na etničkoj i vjerskoj osnovi, o čemu govori jedan zapis iz 1574. godine, koji glasi: "U ljeto 7083 sultanu Selimu nasta sultan Amurad dekembra 5 dan. Veliki zulum bijaše togda od Arnauta, osobito od Mahmut-begovića u Peći, u Skadru od Ivan-begovića, poturčeni Bušatlije, u Prizrenu Sinan-pašića Rotulovića, u Đakovo od Elasu-pašića; dve hiljade hristijana okolo ove varoši isekoše."^[27]

Istočnije, u Prizrenu i njegovoj okolini prisutan je, prema defteru iz 1591. godine, brojan arbanaški elemenat, ali on i tamo još daleko zaostaje za brojem tamošnjih Srba.^[28] Zanimljivi su i podaci koje sadrži defter sandžaka Dukađin, iz iste godine, za sela nahija Gora i Opolje. Osnovnu masu stanovništva Gore činili su tada Srbi, dok je u selima Opolja dominirao arbanaški, muslimanski elemenat.^[29] U Gori je islamizacija tek počinjala.

Popisi sandžaka Vučitrn s kraja XVI vijeka pokazuju da je i osnovnu masu stanovništva Kosova činio tada srpski elemenat.^[30] Broj nesrpskog stanovništva, uglavnom arbanaškog, bio je relativno zanemarljiv. Manje grupe tog stanovništva susreću se u nekim gradovima i rudarskim mjestima. U popisima kosovskih sela Arbanasi se susreću rjeđe, obično kao pojedinačna domaćinstva. Njihov broj se od prvog popisa oblasti Brankovića do kraja XVI vijeka na Kosovu nije bitnije promijenio. Mišljenje nekih kosovskih istoričara o kontinuiranom masovnom prisustvu Arbanasa na tom prostoru još od ranog srednjeg vijeka je naučno neodrživo.

Etnička granica između arbanaških i južnoslovenskih masa sve do XVIII vijeka poklapala se uglavnom s današnjom jugoslovensko-albanskom državnom granicom na cijeloj njenoj dužini od Jadranskog mora do Prespanskog jezera. Ta granica nije bila nepoznata ni dosadašnjoj istorijskoj i etnografskoj literaturi.^[31] Podaci turskih popisnih knjiga to ranije saznanje sada samo dopunjuju i potvrđuju. Njega ne dovodi u pitanje činjenica da se u nešto manjem ili većem broju ovaj ili onaj etnički elemenat javlja na užem ili širem pojasu i s jedne i s druge strane te granice.

Napomene

1. M. Vasić, Die türkischen Konskriptionbücher als Quellen für die Geschichte Bosniens und der Herzegowina im 15. und 16 Jahrhundert, Varia turcica IV. Comité international d'etudes pré-Ottomanes et Ottomanes. VI^th Symposium Cambridge, 1^rst-4^th July 1984, Istanbul-Paris-Leiden 1987, s. 105-114.

2. H. Šabanović, Upravna podjela jugoslovenskih zemalja pod turskom vladavinom do Karlovačkog mira 1689. godine, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine IV, Sarajevo 1952, 171-204; A. Stojanovski, Administrativno-teritorijalna podelba na Makedonija pod osmanskata vlast do krajot na XVII vek, Glasnik Inst. za nac. istorija, XVII/2, Skopje 1973, 129-145; S. Rizaj, Političko-upravni sistem na Kosovu i Metohiji od XV do XVII veka, Albanska istraživanja 2, Priština 1965, 293-308; G. Palikruševa A. Stojanovski, Debarska oblast u šezdesetim godinama XV veka, "Simpozium o Skenderbegu", Priština 1969, s. 181-194.

3. H. Inalcik, Hicri 835 tarihli Suret-i defter-i sancak-i Arvanid, Ankara, 1954: B. Đurdev, Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena, Radovi Naučnog društva BiH III, Sarajevo 1954, 165-220: B. Đurđev - L. Hadžiosmanović, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića, sv, l, Sarajevo 1968, sv. II, Sar. 1973; M. Sokoloski - A. Stojanovski, turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, Opširen popisen defter № 4 (1467-1468 godine), Skopje 1971: M. Sokoloski, Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Opљirni popisni defteri od XV vek, tom III, Skopje 1976: S. Pulaha, Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Skodres i vitit 1485. Tirana 1974: isti: Krahinat e sanxhakut të Dukagjinit gjate shekullit XVI, Studime historike, XXVII (X)/3, Tirana 1973, 3-51: isti: Të dhëna onomastike mbi elementin Shqiptar të krahinave të sanxhakut të Shkodres në fund të shekullit XV. Studime historike XXVI (IX)/3, Tirana 1972, 183-197; isti: Elementi Shqiptar sipas onomastikës së krahinave të sanxhakut të Shkodrës në vitet 1485-1582. Studime historike XXVI (IX)/1, Tirana, 1972, 63-102.

4. M. Pešikan, Zetsko-humsko-raška imena na početku turskoga doba, Srpska akademija nauka i umetnosti, Odelj. jezika i književnosti, Odbor za onomastiku. Beograd 1984. Vidi i: M. Pešikan, Iz istorijske toponimije Podrimlja (SANU), Beograd 1981 i isti: Stara imena iz Donjeg Podrimlja, (SAND), Beograd 1956.

5 Tapu ve Kadastro Genei Müdürlügü Ankara, Defter-i Mufassal Liva-i Iskenderiye. № 416 (59), iz 1582/83. godine; isti Arhiv (dalje TKGM), Defter-i mufassal liva-i Prizren, № 412(55); TKGM, Opљirna popisni (Tapu) defter (dalje: TC) sandžaka Vučitrn, № 124 (387) TKGM, TD sandžaka Dukađin, № 499 (350).

6. TD № 416(59), fotokopije (dalje: fk.) str. 66-80.

7. Isto, fk. 85-92.

8. Isto, fk. 78 i 79.

9. Isto, fk. 122-125.

10. Isto. fk. 126-129.

11. Isto, fk. 130-134.

12. Isto, fk. 96-110.

13. Isto, fk. 111-117.

14. Isto. fk. 136-139.

15. Isto, fk. 134-135.

16. Isto, fk. 117-121.

17. Isto, fk. 5-56.

18. Isto, fk. 57-65.

19. Isto, fk. 286-296.

20. Isto, fk. 297-301.

21. Isto, fk. 269-278.

22. Isto, fk. 279-285.

23. Isto, fk. 287.

24. Isto, fk. 140-250.

25. Isto, fk. 246.

26. Isto, fk. 251-265.

27. Lj. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd 1982, s. 219.

28. TKGM, TD № 55 (412), (Defter sandžaka Prizren iz 1591. godine).

29. Bašbakanlik Devlet-i Aršivi, Istanbul, TD sandžaka Dukađin, № 499, str. 212-243 (popis nahije Gora) i 250-260 (popis nahije Opolje).

30. TKGM, TD № 124 (387).

31. G. Stadtmüller, Geschichte Südosteuropas, 2. Auflage, R. Oldenburg, München - Wien 1976, s. 202-210, 275-280: J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje. Osnovi antropogeografije, Beograd 1966; M. Šufflay, Srbi i Arbanasi, Beograd 1925; M. Lutovac, Gora i Opolje, antropogeografska proučavanja, Srpski etnografski zbornik knj. LXIX, Naselja i poreklo stanovništva, knj. 35, Beograd 1955, s. 229-339; M. R. Barjaktarević, Rugova, Etnološka i antropogeografska proučavanja, Srpski etnografski zbornik, knj. LXXIV, Naselja i poreklo stanovništva, knj. 36. Beograd 1960, 163-241. O tome pogledati takođe radove etnologa Erdeljanovića, Jovićevića i drugih.