Antiratne i mirovne ideje u istoriji Srbije i antiratni pokreti do 2000. godine

Ovaj ogled ne predstavlja monografski popis ljudi i događaja koji su u proteklom veku obeležili antiratne i mirovne ideje koje su rezultirale antiratnim pokretima u Srbiji do 2000. godine. Za ovakav istoriografski poduhvat potrebno je mnogo više autora, vremena i prostora pa bi brojne činjenice hronološki i tematski mogle da se sistematizuju i publikuju u više tomova. Namera ovog ogleda je da se u kraćem pregledu izdvoje bitne teme mogućih istraživanja ove problematike. Oblast koja ovim radom nije posebno obuhvaćena, a koja se može prepoznati u pojedinim poglavljima, jeste istraživanje socijalno psiholoških fenomena, oblika kolektivne svesti, uzroka i uslova za nastanak mitološke svesti o nacionalnoj istoriji kao osnove za negovanje vojničkih vrednosti i njihov primat u odnosu na sve druge vrednosti u društvu. Patrijarhalni model odnosa u zajednici, od porodice do države, autoritarna struktura ličnosti, nasilnost kao kulturni obrazac u korelaciji sa nivoom obrazovanja, ekonomskog razvitka i društvenog bogatstva, odnos i otvorenost (zatvorenost) prema drugačijim modelima i kulturama, sigurno da pružaju mnoge mogućnosti istraživanja koje bi dalo korisne rezultate.
Polazeći od državnih simbola koji predstavljaju vrednosne poruke, tema militarizma i pojava otpora militarizmu posmatra se u istorijskom kontekstu Srbije XIX i XX veka kroz ulogu crkve i države u istorijskim događajimasa početka prošlog veka od nade u demokratske reformedo »Crne ruke«,i prvihpojava organizovanog antimilitarizma. Istorijski kontekst Evrope između dva svetska rata, u kojem je došlo do obnove militarizma i patriotizma,ne samo kao pojave fašizma nego i kao reakcije odbrane od fašizma, doprineo je ostvarivanju kontinuiteta vojničkog patriotizma posle Drugog svetskog rata kroz negovanje kulta JNA kao»garanta mira«. Zahvaljujući procesima mirovnih pokreta u svetu sredinom XX veka, i liberalno-demokratskih procesa u Srbiji, u novonastalim ratnim okolnostima raspada SFRJ od ideja i inicijativa nastao je čitav front građanskog pokreta mirovne Srbije koji je odigrao značajnu ulogu otpora militarizmu koji je kulminirao 1999–2000. godine. Od pokušaja društvenih promena 2000. godine prošla je čitava decenija, a u srpskom društvu je militarizam opet na sceni. Gde smo danas u odnosu na poruke simbola i vrednosti s kraja XIX veka koje služe kao orijentiri za moguću sudbinu države i naroda u budućnosti, pitanje je koje se nameće. U potrazi za nadom obnova istorijskog sećanja ne samo na pregalaštvo i žrtvu pojedinaca i društvenih grupa, nego i na one modele društvene svesti i organizovanja koji nisu imali u Srbiji istorijsku šansu da se politički ostvare, predstavlja osnov za očuvanje kontinuiteta postojanja mirovnih, antimilitarističkih ideja i pokreta.

Rat ili mir. Maslinova grana u golubovom kljunu ili mačevi u kandžama dvoglavog orla simboli su koji definišu proklamovane vrednosne orijentacije naroda i države. Opredeljivanje između ovako suprotstavljenih simbola pruža odgovor na mnoga pitanja o uzrocima i posledicama, o karakteru istorijskih događaja. Ovakve dileme aktuelizovane su prilikom konačnog gašenja Jugoslavije i u njenom minimalnom obliku državne zajednice Srbije i Crne Gore, kad je Crna Gora proglasila nezavisnost, a Srbija ostala sama. Prilikom određivanja bar privremenih simbola države Srbije prevladao je stav o državnom kontinuitetu, to jest o opravdanosti povratka onih državnih simbola koje je Srbija imala do osnivanja Kraljevine SHS. Tako su se simboli Kraljevine Srbije, dvoglavi beli orao dinastije Nemanjića i kruna, našli na grbu i zastavi Republike Srbije. Bez promišljanja o prirodi tog »kontinuiteta«, o sadržaju vizija vladajuće elite s početka XX veka o istorijskim rezultatima takve vizije u izgradnji države i društva između dva svetska rata, o uticaju te vizije na građanski rat u toku Drugog svetskog rata, o obnovi tih vizija i njihovom uticaju na krvavi rasplet i raspad Jugoslavije u ratovima devedesetih, ti simboli su, bez obzira na istorijsko iskustvo na početku XXI veka, ponovo postavljeni s obrazloženjem o kontinuitetu. Kontinuitetu čega? Kontinuiteta militarizma, osvajačkih apetita srpske srednjovekovne vlastele, a potom srpske buržoazije pod parolom ujedinjenja srpskog naroda, kontinuiteta »Crne ruke«. Kontinuiteta sukoba s Evropom, iako je Austrougarsku monarhiju zamenila nemerljivo veća i snažnija Evropska unija.
Osnovno pitanje koje se nameće jeste da li su u Srbiji zaista ovakve vizije bile jedine ili bar toliko opšteprihvaćene da drugačiji pogledi na državu i društvo nisu ni postojali ili nisu bili vredni pomena. Da li je moguće da jedan narod bude baš toliko opsednut mitom o sebi, svojoj važnosti i svojoj moći, da sve što skoro dva veka čini često čini na svoju štetu, a da u njemu nije bilo bar pokušaja, glasa razuma građana koji su mislili i delovali drugačije?
U potrazi za odgovorima na ova pitanja za mene je najveći podsticaj bio u slučajnom otkriću nacrta za grb i zastavu Kneževine Srbije, koji je uz Sretenjski ustav 1835. godine dao njegov pisac Dimitrije Davidović. Ovaj grb, bez oznake monarhije (krune), na podlozi trikolorne zastave Francuske revolucije, sa maslinovom i hrastovom granom, svojim jezikom simbola značio je nagoveštaj mogućnosti prekida sa srednjovekovnim imperijalnim ambicijama dinastije Nemanjića koje simbolizuje preuzeti vizantijski dvoglavi orao i pokušaj zasnivanja nove države na tekovinama tadašnjeg modernog evropskog društva.
Potencijali jednog naroda i države ne nalaze se samo u njegovim rudnim bogatstvima, žitnim poljima ili hidropotencijalu. Oni se nalaze pre svega u pojedincu, u čoveku, građaninu, koji dela u korist zajednice. U ličnosti koja u sebi nosi snagu motiva i želje da se kroz lični rast i razvoj ostvari u životu i svetu. Snaga jedne države i jednog naroda ne leži u jakoj policiji, vojsci i državnom aparatu. Ona se krije pre svega u snažnim ličnostima građana koji predstavljaju autoritet ne po zvanju i statusu nego po znanju i sposobnostima.
Upravo u razmišljanjima u ovim relacijama može se tražiti veza sa simbolikom druge grane Davidovićevog grba, hrastove grane.
Simbolika hrasta je drevna i ona simbolizuje snagu, zaštitu, otpornost, čvrstinu, istinu, čoveka i ljudsko telo. Uglavnom se povezuje sa božanstvima groma i samim gromom, kao i nebeskim božanstvima i božanstvima plodnosti i stoga može predstavljati i vatru i munje. U hrišćanskoj simbolici, hrast je simbol Isusa kao snage u vremenima teškoća i nemira. On predstavlja postojanost u veri i vrlinama.
U osnovi Davidovićevog grba, na početku grane, može se prepoznati i žir koji ima posebno metaforičko značenje. Žir, zametak hrasta koji, budući angiosperma, sadrži sve ono što čini hrast, u svom jezgru sabira zgusnuto znanje i potencijale drveta.
Kako se događa da u uslovima zemlje Srbije toliki žirovi ne uspevaju da ostvare ono što u sebi nose, kako to da trule prekriveni lišćem, da služe kao hrana svinjama, a da vrlo teško i retko uspevaju da ostvare svoju misiju i postanu novo veliko i jako drvo koje rađa nove plodove?
Dimitrije Davidović je bez obzira na sve okolnosti u kojima je stvarao ostvario samo deo svojih mogućnosti, a njegov rast i razvoj bili su onemogućeni na vrhuncu, upravo kad je trebalo da postane snažno drvo koje će davati plodove. I to je u njegovom vremenu i okolnostima predstavljalo uspeh, u poređenju sa mnogima, kojima nema ni imena ni broja, koji nisu imali ni minimum uslova da prepoznaju svoje pozvanje i da ga ostvare, ni delimično.
Pojam civilnog društva upravo sadrži vrednosti koje se zasnivaju na uključivanju što većeg broja pojedinaca – samosvesnih, odgovornih građana u javne poslove kroz razne oblike društvenog aktivizma. Uloga države kao represivnog organizovanja društvenog života redukuje se na aktivitet građana koji imaju slobodu, mogućnost da umesto pasivnog objekta političke volje postanu subjekti političkog života za dobrobit cele zajednice. Bavljenje politikom u ovom smislu nije veština prisvajanja vlasti i njeno sprovođenje u cilju ostvarenja interesa partikularnih društvenih grupa ili ideja koje su proklamovane kao zajedničke. Civilno društvo je tekovina demokratskih procesa u drugoj polovini XX veka, procesa koji su se odvijali u ekonomski najrazvijenijim društvima, društvima sa visokim nivoom razvijenosti obrazovanja, zaposlenosti, nezavisnosti institucija, zasnovanih na poštovanju i primeni zakona. Nasuprot ovakvom konceptu civilnog društva kao oblik organizovanja društva i funkcionisanja države u uslovima nerazvijene demokratije i u sredinama ekonomske nerazvijenosti i razlika preovlađuju odnosi u kojima je pojedinac – građanin pasivni objekt političke volje društvenih grupa u vidu političkih partija i centara

moći iz krugova ekonomskog uticaja, crkve i vojske. Vizija Srbije u dalekoj budućnosti, ne samo kao državne zajednice na određenoj teritoriji, nego i Srbije u balkanskom i evropskom okruženju u kojem, u drugim državama, žive pripadnici srpskog naroda, u osnovi je pitanje vrednosti na kojima Srbija, posle državne pauze od 85 godina, danas treba da počiva. Pitanje je da li je opstanak moguć u opciji ostvarenja ciljeva definisanih kroz teorije krvi i tla koje se ne mogu realizovati bez rata, ili je opstanak moguć kroz razvoj, ekonomsku i kulturnu emancipaciju, regionalnu i evropsku integraciju. Ova dilema postavljena je pred srpsku elitu na samom početku postojanja, ustanovljenjem Praviteljstvujuščeg sovjeta 1805. godine, a prvi odgovor na nju bilo je nepročitano Slovo o slobodi Teodora Filipovića (1876–1807), alias Božidara
		Zimbabve

Grujovića, prvog sekretara Sovjeta. Ustanovljenje Zakona po razumu i pravdi, zakona koji je »gospodar i sudija u vilajetu« kome služe i vladar i sveštenstvo i vojska, jeste uslov slobode i mira u državi. Ustanovljavanje Zakona u ovom smislu jeste pokušaj postavljanja kamena temeljca za buduće društvo, takvog koji će društvo zaštititi od svih vrsta subjektivnog, interesnog odlučivanja. Ipak, ovaj i drugi pokušaji na samom početku ustanovljenja nove države nisu uspeli da se nametnu i preovladaju. Lična volja, grabežljivi interesi pojedinaca, nasilje vlasti, zaodenuti i kamuflirani proklamovanim interesima nacije, država i crkva bili su preovlađujući elementi politike u srpskoj istoriji XIX i XX veka. I pored brojnih primera ličnog napora i žrtava mnogih iskrenih rodoljuba na prosvećenju naroda, i unapređenju privrednog razvoja i društvenog života tokom savremene srpske istorije, od Bože Grujovića, Dositeja Obradovića, Dimitrija Davidovića i mnogih drugih do današnjih dana, može se reći da je u srpskom društvu, i danas, bez obzira na deklarativne izjave aktuelnih političara o spremnosti i želji za miran ulazak u Evropsku uniju, i dalje vladajuća ideja o nacionalnoj i državnoj veličini i dominantnoj (liderskoj) ulozi na Balkanu, koja se zasniva na vojnoj moći i koja se samo tako može i realizovati pod simbolima dinastije Nemanjića i krune Karađorđevića.

Suočavajući se sa temom o antiratnoj istoriji Srbije prve pomisli su mi bile obeshrabrujuće. Tokom cela dva veka, i XIX i XX veka, dominanta istorijska preokupacija srpske države, inteligencije i naroda bila je usmerena ka jednom cilju – osvajanju teritorija koje su bile pod upravom susednih velikih carevina, naseljenih pripadnicima srpskog naroda, pod firmom »nacionalnog oslobođenja«. Pre svega, teritorija juga Srbije i Kosova, a kao ciljevi postavljeni su granice nacionalne teritorije koje bi sa maticom ujedinile srpski narod koji je živeo na prostorima Bosne i Hercegovine, kao i težnje za oslobađanjem od austrougarske vladavine u Vojvodini i Sremu.
Romantičarske ideje koje su u evropskom kontekstu značile oslobađanje i samoosvešćivanje naroda od svih oblika feudalnog ropstva, koje su imale emancipatorski karakter i prosvetiteljsku ulogu, u srpskom slučaju velikog istorijskog zaostatka dobile su u vrednosnom smislu drugačiji karakter – u stvaranju romantičarskih nacionalnih mitova okrenutih ka prošlosti. Veličanje prošlosti bilo je obeleženo slavljenjem velikih stradanja i poraza ili mitologizacijom i idealizacijom prošlosti koja nije imala stvarno istorijsko pokriće.
Tokom celog XIX veka Srbija je praktično bila u ratu. Otvorenom ili prikrivenom, sa spoljnim neprijateljima ili u bunama naroda protiv vlasti. Od ustaničkih borbi 1804–1817, narodnih buna protiv Miloševe samovolje, buna u Bosni i južnim pokrajinama, Hercegovačkog ustanka 1875, srpsko-bugarskog rata, balkanskih ratova, Prvog svetskog rata, Drugog svetskog rata, ratova 1991–1995. do, konačno, bombardovanja 1999. godine, u sistemu vrednosti patriotizam, borba za oslobođenje, borba za teritorije, borba za ujedinjenje, borba protiv okupacije, borba za nadmoć, vođenje ratova, ratne žrtve i junaštva, ratni mitovi, određivali su i davali karakter vrednosti koje su vladale u svim oblicima društvenog života.
Između ratova, na teritorijama pod turskom upravom, ali i u Srbiji, bez prestanka su vođeni mali ratovi, organizovana hajdučija i bune, pa je način rešavanja problema u društvu viđen samo kroz nasilnu snagu oružja i junaštva. Ove vrednosti su presudno davale karakter obrazovanju, kulturi, umetnosti, religiji, nauci, privredi, ekonomiji, društvenoj strukturi. Kult vojske, ratnika, negovanje ovih vrednosti kao tradicionalnih i duboko integrisanih u nacionalnom biću, određivali su i srpsku političku ideologiju, bez obzira na različite političke sisteme u protekla dva veka.
Ideje prosvetiteljstva, mirnog razvoja društva jačanjem ekonomije, obrazovanje naroda, »u korak s ostalim evropskim narodima«, ideje koje su zasnovane na vrednostima rada, saradnje, u srpskom društvu su se uvek nalazile u drugom planu. Umesto otvaranja, pre svega prema prosperitetu industrijskog i društvenog razvoja susedne Austrougarske, vrednosti koje su sa te strane dolazile procenjivane su kao »strane« i opasne po srpski narodni duh, a odnos prema srpskom narodu u susednoj monarhiji doživljavan je kao okupatorski, pa je prema njoj razvijan i neprijateljski stav. Društvene snage u vladajućoj eliti (dvor, intelektualci) koji su težili otvaranju i evropskoj integraciji bili su u stalnom sukobu sa narodnjačkim i patriotskim snagama koje su se pre svega nalazile u tradicionalnim institucijama crkve i vojske.
Stvaranje građanskog društva u Srbiji počelo je intenzivno u drugoj polovini XIX veka, a kao formalni početak može se uzeti godina osnivanja Beogradske čitaonice, 1845. godine. Usledilo je osnivanje Beogradskog pevačkog društva (1853) i značajne Građanske kasine (1869). Uz osnivanje institucije Narodnog pozorišta (1868) bio je to početak osnivanja brojnih udruženja građana svih vrsta, strukovnih, esnafskih, umetničkih, kulturnih, edukativno-zabavnih, humanitarnih i raznih drugih. Osnivanjem političkih stranaka 1881. godine stvoreni su uslovi za razvijanje civilnog društva, u kojem između državne vlasti i građanstva postoji aktivan regulativni društveni život. Regulativni u smislu zahteva građana prema državi, u kojem ne postoje građani zbog države, nego država zbog građana. Ipak, u uslovima ekonomske i svake druge zaostalosti, u društvu u kojem je u strukturi zanimanja najveća zastupljenost javnih državnih službenika, tanak je bio društveni sloj građana nezavisnih od države, koji bi bili u stanju da se sa zahtevima civilnog društva suprotstave državi i interesima vojne elite. U činjenici da su vodeće interese širenja malog i nerazvijenog srpskog tržišta zastupale banke pod uticajem najvećih političkih partija mogu se tražiti i odgovori na pitanja o dubljim razlozima za osvajačke vojne težnje formalizovane u nacionalnom programu.

Najznačajniju ulogu u militantnom konstituisanju nacionalnih političkih snaga odigrala je u drugoj polovini XIX veka Narodna radikalna stranka Nikole Pašića. U njenoj politici su stvoreni, utemeljeni i razrađeni svi glavni činioci srpskog odnosa prema spoljnoj politici na Balkanu, kao i prema unutrašnjoj politici, koji će formirati militaristički sistem vrednosti. Radikalno, »iz korena« rešavanje društvenih pitanja nema vremena za demokratske procedure i razvodnjavanje u javnoj diskusiji i odlučivanju. Ono podrazumeva upravo disciplinovano, vojno organizovanje i sprovođenje u život onoga što je neko, ko je sebi za to dao pravo, zamislio. Štaviše, može se izneti teza da je kontinuitet ideje društvenog radikalizma ostvaren do današnjih dana, menjajući ideološke forme, i partije, i preko komunističke partije, pa do današnjih partija, kako na vlasti, tako i opozicije. Nacionalni program koji su utemeljili radikali definisao je nacionalni interes pre svega kao ujedinjenje teritorija na kojima je živeo srpski narod, od juga, Stare Srbije, Kosova, do Bosne i Hercegovine. Nosioci ovog programa, sa devizom »Ujedinjenje ili smrt« bili su ujedinjeni, pre svega Srpska pravoslavna crkva i vojska. Tako je formiran militaristički nacionalni blok koji je imao svoje zaleđe u intelektualnoj eliti, romantičarski nadahnjivanoj kosovskim mitom. Organizacija oficira koja je izvela ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića realizovala je taj nacionalni militaristički projekat početkom XX veka u komitskim i četničkim akcijama izvan granica Srbije, u balkanskim ratovima, vojnim akcijama na Kosovu i organizaciji atentata na austrougarskog prestolonaslednika Ferdinanda.
Srpska pravoslavna crkva se tokom vremena udaljila od Hristovih evanđeoskih poruka mira i zadržala je samo hrišćansku formu, ikonografiju. Osnovna hrišćanska načela mira među ljudima i među narodima, nadnacionalni karakter hrišćanstva, potisnuta su u drugi plan, a suština upražnjavanja vere okrenula se od intime pojedinca i njegovog odnosa prema bogu ka kolektivitetu nacije i borbi za nacionalno oslobođenje. Crkva je isticanjem nacionalnog svetitelja Save i stvaranjem njegovog kulta želela da ostvari ne samo mobilizaciju naroda nego kontinuitet državne ideje monarhije Nemanjića. Simbol ove dinastije, dvoglavi orao preuzet od Vizantije, izražavao je u politici Nemanjića imperijalnu ambiciju preuzimanja Vizantijskog carstva. U jednom trenutku, za vreme cara Dušana, ostvarenje tog plana je i bilo na domaku. Kasnije kroz istoriju, u mitologiji pokosovskog ciklusa, izgubljeno carstvo i njegova obnova postali su ideja vodilja, bolje reći opsesija crkvenih ideologa, a kasnije i intelektualne i vojne elite. Crkva se pretvorila u društveno-političku organizaciju koja je sa državom (i vojskom) bila na istom zadatku.
Tokom XIX veka glasovi protiv rata bili su izuzetno retki, pojedinačni, nečujni, tako da je danas teško rekonstruisati ih i u tragovima. Oni su bili društveno potpuno neprihvatljivi, a njihovo ispoljavanje rizično. Ipak, o postojanju antiratne svesti svedoče posredno tragovi u umetnosti ali više u obliku socijalne kritike vlasti (»Sve će to narod pozlatiti«) nego jasnog antiratnog programa.

Nezadovoljstvo stanjem u državi bilo je povod za Majski prevrat 29. maja 1903. godine i ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i njegove supruge Drage Mašin. Razni motivi su postojali za ovaj čin koji je izvela zaverenička grupa oficira. Podsetimo se da su mu prethodile dve uzbudljive decenije političkog života u kojima su se dogodili uvođenje političkih partija (1881), proglašenje kraljevine, neuspešna ratna avantura sa Bugarskom (1885), smena na tronu, i spoljnopolitički zaokret prema Austriji. Dakle, u krajnjoj liniji, odustajanje od ratnih opcija i orijentacija prema miroljubivim, privrednim i trgovačkim metodama u spoljnoj politici. Za ovo razmatranje je od značaja činjenica da su na lovorikama događaja iz 1903. godine, koji je proglašen za revoluciju, punu političku afirmaciju ostvarili upravo vojni krugovi, a da je politička moć građanskih činilaca ovog prevrata ostala u drugom planu.
Pokušaj grupe intelektualaca, Jovana Žujovića, Jovana Skerlića i Bože Markovića, da se odmah po prevratu postavi pitanje oblika vladavine, kada je u Dnevnom listu otvoreno pitanje republike, intervencijom oficira i zaplenom tiraža u začetku je osujećen.
Vojni puč, kojem je dat legitimitet u Narodnoj skupštini, sa blagoslovom patrijarha, i posle kojeg je u celoj državi došlo do talasa svih oblika nasilja, s druge strane, izazvao je otpor

kako u delu liberalne političke i intelektualne elite, tako i u delovima same vojske. Pokušaj kontrazavere u Nišu, u leto 1903. godine, čija je namera bila odstranjivanje zaverenika iz vojske, brzo je ugušen hapšenjima. Prvooptuženi kapetan Milan Novaković je po izlasku iz zatvora u oktobru 1905. godine bio i organizator osnivanja Društva za zakonito rešenje zavereničkog pitanja, koje je brojalo preko 700 članova, a čiji je glavni teoretičar bio profesor prava na Beogradskom univerzitetu dr Živojin Perić. Perić je u nizu rasprava koje je objavio i iznosio kao poslanik sa skupštinske govornice zahtevao izvođenje atentatora na sud, a zahvaljujući izuzetnom međunarodnom ugledu koji je uživao nije bio progonjen. Ovo građansko udruženje može se smatrati za prvu civilnu organizaciju i preteču savremenih nevladinih organizacija koje se zalažu za zaštitu
		Kopenhagen, Danska 2009.

zakonitosti i ograničenje vladavine instrumenata državne sile, vojske i policije.
Sudbina zaboravljenog kapetana Milana Novakovića bila je takva da je posle višegodišnje borbe sa vlastima, zajedno sa još jednim zatvorenikom istog prezimena, ubijen 1907. godine u zatvoru Glavnjača. O Milanu Novakoviću je, povodom rasprave o njegovom ubistvu, u Narodnoj skupštini rečeno da je bio »čovek koji je mogao beskrajno da veruje u jednu stvar, da samo u nju veruje i da sam vojuje za nju ako je potrebno protivu celoga sveta. Njemu se u tom pogledu nije moglo pristupiti ni razlozima ni pretnjama ni obećanjima, nijednim od onih načina koje je vlada imala na raspoloženju da utiša koliko-toliko svoje političke protivnike« (Vojislav Marinković, poslanik). Delovanje opozicione štampe koja je osuđivala prevrat (Opozicija, Večernje novosti, Narodni list, Za Otadžbinu, Srpska zastava, Beogradske novosti, Beogradske novine) bilo je onemogućavano raznim pritiscima, od upada oficira u prostorije redakcija do premlaćivanja vlasnika listova i usvajanja novog Zakona o štampi kojim bi se vojska zaštitila svake kritike.
U vrlo kratkom vremenu posle Majskog prevrata razvoj kapitalističke privrede bio je u velikoj ekspanziji, o čemu govore podaci o povećanju broja radnika sa 4.066 u 1903. godini na 100.000 u 1908. godini. Pobeda militarističke nacionalne ideologije našla je idealan spoj sa potrebom nove srpske buržoazije za širenjem tržišta i otvoren prelazak na politiku ratnih planova i širenja teritorija pod izgovorom nacionalnog oslobođenja Srba koji su živeli izvan Srbije, pre svega u Turskoj. Ova ideologija je i formalno ozvaničena pod nazivom organizacije Ujedinjenje ili smrt, kada je osnovana 9. maja 1911. godine. Time su ostvarena predviđanja u ocenama Majskog prevrata koja je iznela Berta Sutner, pacifistkinja iz Austrije i dobitnica Nobelove nagrade za mir (1905). Berta Sutner je osudila »pobedonosne soldačine koji postaju apsolutni gospodari situacije, koji biraju jednoga kralja pošto su drugoga ubili, koji ognjem i mačem uvode režim koji je njima po volji« i nagovestila dalji razvoj događaja. »Vojnički duh imaće tako jak uticaj u zemlji, da će Srbija vrlo lako biti uvučena u ratne i osvajačke avanture, i mi ćemo može biti videti da će ideje o Velikoj Srbiji prouzrokovati među balkanskim narodima takav ustanak, koji će velike sile teškom mukom moći da uguše od straha da ne izazovu svetski rat.«

Prvi jasan antiratni politički program u Srbiji, ispoljen u delovanju neke organizacije, bio je program Socijaldemokratske partije osnovane 1903. godine. U periodu svog kratkog delovanja, do kraja 1915. godine, u vreme aneksione krize, balkanskih ratova i neposredno pred početak Prvog svetskog rata, ova partija je iznosila antiratni program zasnovan na ideji klasne revolucije i ujedinjavanja naroda Balkana u konfederaciju. Socijaldemokratska partija Srbije ušla je u evropsku istoriju kao jedina koja je pred sam rat glasala u srpskom parlamentu protiv ratnih kredita, protiv ratnog budžeta. Iako je Srpska socijaldemokratska partija bila republikanskog opredeljenja, pokušala je da sebi pripiše inspiraciju za prevrat zahvaljujući martovskim sindikalnim demonstracijama; ona nije imala veze sa vojnim i monarhističkim planovima, ali je u novim okolnostima videla povoljne okolnosti za svoj rad. Politika socijaldemokrata čiji je program zasnovan na Erfurtskom programu Nemačke socijaldemokratske stranke zasnivala se na klasnoj borbi proletarijata i buržoazije i u principu je bila protiv osvajačkih ratova koje je buržoazija vodila za osvajanje jeftinih izvora sirovina i proširivanje svojih tržišta. Zbog toga su ratove koje je Srbija s ostalim balkanskim državama vodila za oslobađanje od Turske socijaldemokrate videle kao osvajačke i okupatorske jer, kako je govorio Dimitrije Tucović, »Ako bi se Maćedonija prisajedinila Bugarskoj, onda bi na svakog jednog Bugarina, koji je bio oslobođen, dolazilo po jedan ili više zarobljenih Srba, Grka, Rumuna, Turaka itd. Ako bi se stara Srbija pridružila Srbiji, onda bi opet na jednoga slobodnoga Srbina dolazilo po dva porobljena Arnautina, Turčina itd. Mi hoćemo slobodu svoga naroda ne uništavajući slobodu drugih«. Kada je u junu 1912. godine vlada tražila dva miliona vanrednog vojnog kredita, Narodna skupština joj je odobrila čak 21 milion, a predsednik Vlade, kako to navodi Dragiša Lapčević, dr Milovan Đ. Milovanović svoj govor koji je »ledio krv u žilama« završio je uzvikom »Ili će se srpski narod ujediniti ili će ceo Balkan predstavljati samo jedno veliko groblje!«
Osim antiratne politike levice suprotstavljene militarizmu radikala, značajan je pacifistički stav uglednog profesora univerziteta, doktora pravnih nauka međunarodne reputacije, narodnog poslanika Napredne stranke, dr Živojina Perića. Sa pozicija liberalno-konzervativne građanske desnice, Živojin Perić je imao veoma bliske stavove o odnosima na Balkanu sa socijaldemokratama. U vreme aneksione krize, 1909. godine, Perić se na prvom kongresu održanom u Rimu, na kojem se raspravljalo o ideji Evropske federacije, zalagao za federaciju Srbije i Austrougarske! I to tako što bi se Austrougarska reformisala, dala državnu samostalnost narodima u njenom sastavu i konstituisala se kao konfederacija. Iako lojalan član Napredne stranke, njega, za razliku od partije kojoj je pripadao, nije zahvatila nacionalna euforija posle aneksije Bosne i Hercegovine, pa je svoje dosledne proevropske i antimilitarističke stavove iznosio u listu Nedeljni pregled, koji je u svom vremenu bio pojava sasvim van glavnog političkog toka.

Događaji posle Prvog svetskog rata, ne samo u Kraljevini SHS i Kraljevini Jugoslaviji nego pre svega u Evropi, nisu bili pogodno vreme za pacifizam i antiratne ideje. Fašizam i nacionalsocijalizam su svojim agresivnim, osvajačkim, ratnim planovima za vladavinu Evropom stvorili Narodni antifašistički front koji je u ime mira i antimilitarizma uzeo oružje u ruke i organizovao antifašistički otpor. Pre svega u vreme građanskog rata u Španiji, a onda, tokom Drugog svetskog rata, u vidu pokreta otpora na okupiranim teritorijama. U samoj novonastaloj Kraljevini SHS – potom Jugoslaviji, pobeda srpske vojske u ratu i njena oslobodilačka misija predstavljale su osnov za puni razmah ideja kosovskog mita i negovanje vidovdanskog kulta. Zloupotreba stradanja vojske i naroda tokom Prvog svetskog rata, kada je Srbija izgubila skoro trećinu stanovništva, ogledala se u jačanju hegemonizma vladajuće monarhije, suspenziji parlamentarne demokratije, veličanju srpskog nacionalizma koji je imao odgovarajuću nacionalističku reakciju kod drugih naroda u sastavu nove države. Ideje nacionalističkog ludila u Trećem rajhu Adolfa Hitlera našle su svoj odraz i podršku u Srbiji tridesetih godina. Ideje o višoj rasi, posezanje za istorijskim mitovima, tumačenje hrišćanstva kao nacionalne religije, totalitarni vojno-policijski režim, postali su uzor u raznim aspektima kod domaćih nacionalnih ideologa, od Nikolaja Velimirovića do Dimitrija Ljotića.
Jugoslovenska ratna situacija koja je osim borbe za oslobođenje bila i građanski rat, umnogome je specifična i zato će njen antifašistički karakter tokom rata bitno usloviti njene buduće transformacije u socijalističkoj Jugoslaviji. Antifašistički, antimilitaristički borbeni pokret komunističkih intelektualaca transformisao se u društvo koje je borbu ratnika, »narodnih heroja« promovisalo u jednu od najvažnijih vrednosti. Oslonac u tome bio je nasleđen sistem vrednosti patrijarhalnog društva, kolektivna nacionalna svest i ratnička tradicija. Vekovi siromaštva i poluratnog stanja, način života u čitavim oblastima Vojne krajine, stvarali su ratnički mentalitet koji je slavio silu i junake, ali isto tako i mentalitet »hleba bez motike«. Umesto vrednih ratara koji zavise od svog svakodnevnog mukotrpnog rada, graničari sa stalnom platom i privilegijama, autoritetom oružja i vojnog položaja stvarali su mentalitet samouverenosti i bahatosti. Seljak koji šest dana radi u polju a sedmog dana ide u crkvu da se pomoli bogu, da se ponizi pred autoritetom božjeg zakona, nije bio vrednost za ugledanje u epskoj veličini i samoubeđenosti naših ljudi, koji se zarad lične koristi nisu povinovali ni zemaljskim zakonima. Kako reče Joakim Vujić opisujući teškoće u svom pionirskom pozorišnom radu sa Srbijancima, »Srbi su slabi radenici... jerbo su junaci«.
Posebnu otežavajuću okolnost tokom Drugog svetskog rata na prostorima Jugoslavije predstavljalo je nasleđe verskih podela i mržnje koje je dovelo do međunacionalnih sukoba svih protiv svih, sa teškim zločinima četnika protiv muslimana u istočnoj Bosni i Sandžaku, zločinima muslimana u okviru ustaške vojske počinjenih u Hercegovini i genocidom nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i ustaškom logoru Jasenovac. To je često bio i najjači razlog priključivanja Narodnooslobodilačkom pokretu, što se kasnije pokazalo i kao generator nove mržnje i nepoverenja unutar obnovljene jugoslovenske državne zajednice.
Mit o junaštvu ustanika sa početka XIX veka održavao se u kontinuitetu do solunaca i partizana iz NOB u Drugom svetskom ratu. Možda se može reći da je taj vladajući mentalitet doživeo svoj vrhunac upravo posle Drugog svetskog rata kad su slava partizanskog ratovanja i pobede na strani saveznika protiv fašizma postale same po sebi ideologija. Značaj Jugoslovenske narodne armije, njeni kapaciteti, jedne od najvećih vojnih sila u svetu, učešće u nacionalnom budžetu, vojno orijentisana privreda, status pripadnika JNA sa svim mogućim socijalnim privilegijama, govore o društvu za koje se može govoriti da je u značajnom delu bilo upravo militarističko.

O kakvim se privilegijama radi bilo bi potrebno napraviti opsežno istraživanje koje bi činjenicama dokazalo sve ono što se još uvek zna i pamti, ali ukoliko ne bude na ovaj način dokazano lako može preći ne samo u zaborav nego postati usmeno predanje koje je moguće poricati. Koje su to privilegije? Zaposleni u JNA, pre svega, imali su plate znatno veće od plata zaposlenih u svim ostalim delatnostima. Plate su bile redovne i njihov rast je usklađivan sa porastom troškova života. Zaposleni u JNA, kako aktivna vojna lica, tako i građanska lica na službi u JNA, već posle tri godine radnog staža ostvarivali su pravo na stan. Po pravilima u JNA, strogo se poštovalo da veličina stana po kvadraturi i broju soba odgovara broju članova porodice. Posle penzionisanja, vojna lica su imala pravo da biraju gde će da žive pa ih je u odabranom gradu čekao stan. Posle deset godina službe u JNA, u slučaju napuštanja posla, mogli su da zadrže stanarsko pravo. JNA je raspolagala brojnim odmaralištima na planinama i na jadranskoj obali koja su bila namenjena pripadnicima i službenicima i njihovim porodicama. O trošku države, vojni ratni i mirnodopski invalidi imali su prava na besplatna lečilišta. Gazdovanje stambenim fondom i organizacija zdravstvene zaštite bili su izdvojeni od civilnih službi. Postojali su posebni magacini za snabdevanje namirnicama po povoljnim cenama. U svakom gradu koji je imao kasarnu postojali su vojni domovi kulture sa paralelnim sadržajima raznovrsnih kulturnih aktivnosti (biblioteke, likovne izložbe, koncerti...). Vojska je raspolagala i brojnim vojno-rekreacionim centrima sa sportskim terenima i turističkim objektima...
Troškovi vojske bili su enormni. Osim izdržavanja milionske stajaće vojske, velika izdvajanja su bila za naučno-tehnološka istraživanja koja su u mnogim oblastima bila na vrhunskom svetskom nivou. Vojna industrija je proizvodila stotine aviona i tenkova i ostale opreme. A samo jedan nalet aviona je cenom potrošenog avionskog goriva prevazilazio višemesečne troškove nekog civilnog doma kulture sa više zaposlenih. Danas samo jedna protivavionska raketa ruske proizvodnje, koja je u upotrebi Vojske Srbije, košta 100.000 evra. Vojska je bila investitor izgradnje čitavih stambenih blokova, veliki broj vojnih lica učesnika rata otišao je u penziju sa četrdeset godina života i decenijama primao penzije. Svi ovde nabrojani vidovi povlašćenosti i privilegovanog položaja JNA ukazuju na postojanje čitave društvene kaste koja je imala i svoju ideologiju kojom je takav status i opravdavala.
Iako je na planu međunarodne politike Jugoslavija gradila politiku nesvrstane politike, »miroljubive koegzistencije«, istovremeno je razvijana vojna industrija a SFRJ je bila jedan od velikih svetskih liferanata naoružanja. Iako se državna politika deklarativno izjašnjavala protiv rata, razvijena je čitava ideologija partizanske ratne epopeje u književnosti i filmu, na kojoj su vaspitavane generacije mladih. »Negovanje tradicija NOB« bilo je institucionalizovano kao sastavni deo aktivnosti omladinske organizacije u vidu organizacije raznoraznih »partizanskih marševa«, proslava datuma značajnih bitaka, okupljanje oko spomenika, davanje imena narodnih heroja ustanovama i školama itd. Jugoslavija, koja je balansirala na granici »gvozdene zavese«, između dva vojna pakta, NATO i Varšavskog, gradila je svoju privredu na vojnoj industriji, ogroman deo nacionalnog dohotka odlazio je na izgradnju vojnih objekata, naoružanje i veliku stajaću vojsku.
Na drugoj strani, i pored takve ideološke indoktrinacije, formirao se jedan paralelni svet mladih koji je bio deo procesa u svetu, podstaknut antiratnim pokretima pre svega u Evropi i Severnoj Americi, ali, isto tako, i pokretima u zemljama trećeg sveta koji su se borili za oslobađanje od kolonijalne uprave. U jugoslovenskim uslovima to su bile intelektualne oaze pri fakultetima humanističkih nauka, ustanovama kulture, pozorištima, pri kulturnim centrima, studentskim kulturnim centrima, udruženjima umetnika, oko alternativnih grupa mladih vezanih za umetnost i muziku. Formirana je jedna vrsta kulturnog geta, u beogradskim uslovima »kruga dvojke« u kojem je stvorena elitna, avangardna generacija pre svega umetnika, čiji dometi su bili zaista svetski. Liberalna humanistička inteligencija u Jugoslaviji šezdesetih i sedamdesetih godina je nasuprot rigidnim ideološkim partijskim i vojnim snagama u režimu stvarala sliku otvorene i, u odnosu na ostale zemlje socijalističkog bloka, slobodne zemlje.

Posle katastrofe Drugog svetskog rata, upotrebe atomske bombe, zatim Korejskog rata i stvaranja dva velika vojna bloka, Atlantskog saveza i Varšavskog pakta, opasnosti ponovne kataklizme svetskog ratnog sukoba sa mogućom upotrebom atomskog naoružanja pokrenule su proteste, mirovne pokrete i antiratno raspoloženje u najširim slojevima građanstva, ali najviše kod omladine. Pedesete godine obeležava razvijanje antinuklearnih mirovnih pokreta u Engleskoj. Unija mirovnog zaveta, osnovana 1949, osnovala je Komisiju za nenasilje koja je 1952. godine organizovala »Operaciju Gandi« protestom sedenja na ulici ispred Ministarstva odbrane. Iako su metode ovakvog otpora bile potpuno neefikasne, posle nekoliko godina (1957) osnovan je Komitet za neposrednu akciju radi borbe protiv atomskog oružja, koji je mobilisao više desetina hiljada ljudi za protestne povorke londonskim ulicama. Ovaj komitet je u saradnji sa Kampanjom za nuklearno razoružanje, koju je vodio filozof Bertrand Rasel, osnovao Komitet 100, koji je okupljao 100 uglednih ličnosti u organizovanju i podršci antiratnim akcijama. U šezdesetim godinama težište antiratnih aktivnosti premešteno je u Sjedinjene Američke Države i one su prerasle u globalni otpor prema ratu u Vijetnamu.
Poseban, važan činilac ovog pokreta na zapadu nije bio, kako se to na istoku očekivalo po ideološkoj matrici, »svesna radnička klasa«, nego su to bili pokreti mladih inspirisani kako strahotama Drugog svetskog rata, tako i bitničkom poezijom i muzikom. Istraživanje nastanka ovih pokreta zahteva posebno razmatranje, ali može se u glavnim crtama predložiti moguća geneza. Džez muzika kao autentičan kulturni proizvod američkih robova, crnaca, nastala na tradicijama afroritmova, dakle muzike izgubljenog zavičaja, i duhovne, crkvene pesme kao izraz težnje za oslobađanjem, zajedno sa muzičkom tradicijom irske sirotinje koja je odbijala regrutaciju u građanskom ratu (1861–1864) uticala je na mnoge druge društvene i kulturne pokrete s početka XX veka. Posle tragičnih iskustava dva

svetska rata, u periodu ekonomskog prosperiteta pedesetih, pojava rokenrola postaće glavni supkulturni oblik izražavanja mladih. Rat koji su SAD vodile u Vijetnamu izazvao je antiratne pokrete u celom zapadnom svetu, a najizrazitiji je bio hipi pokret nastao u drugoj polovini šezdesetih. Eho tih zbivanja, sa prvim počecima oslobađanja kroz muziku, zahvatio je i jugoslovenske prostore. Pojavom brojnih pop i rokenrol grupa (VIS – vokalno instrumentalni sastavi), gitarijadama u hali Beogradskog sajma, nagovešten je čitav jedan talas mladih ljudi koji su bili deo svetskih liberalnih tokova. Jedna od prvih institucionalnih manifestacija antiratnog raspoloženja mlade generacije bila je i postavka kultne predstave – mjuzikla »Kosa« (Rado/Ragni) koji je 1969. u Ateljeu 212 režirala Mira Trailović. Iako je
		Heiligendamm, Nemačka 2007.

predstava preseljena iz američke društvene i političke stvarnosti, cepanje vojnih knjižica imalo je i u našoj sredini poseban odjek, koji se odrazio i u reakcijama mnogih organa Saveza komunista, pa je predstava skinuta sa repertoara 1973. godine. Naravno, nije slučajno da se sve to događa posle studentskih demonstracija 1968. godine, a da se završava posle poznatog obračuna sa liberalnim snagama u Savezu komunista Hrvatske i Srbije (1972).
Dakle, u isto vreme, u jednom uskom društvenom krugu srednje i više klase, razvijaju se antiratne ideje, kao deo svetskog mirovnog pokreta, ideje o društvenim reformama, ideje prosvetiteljske i libertetske, dok su s druge strane društvo i politički sistem oslonjeni neposredno na Jugoslovensku narodnu armiju kao »garanta« ratničkih tekovina NOB, na radikalni boljševički koncept stalne revolucionarne vladavine, na populizam i demagogiju.

Za razliku od stanovnika u svim drugim krajevima Jugoslavije, u Srbiji je postojao i poseban odnos prema vojsci i prema vojniku. Ljubav prema vojsci, vojnom pozivu, obaveza »služenja vojnog roka«, bili su ugrađeni u sistem vrednosti kao jedna od najvažnijih. Uz svadbe, na drugom mestu bio je »ispraćaj u vojsku« koji je okupljao stotine zvanica, a ponekad je priređivan i zajedno sa svadbom. Mladić koji nije služio vojsku smatrao se nesposobnim i to je umanjivalo njegov ugled i šanse za sklapanje braka. Elementi vojne uniforme – kapa, šajkača i čojane »brič« pantalone postali su sastavni deo folkora, civilnog odevanja. Vojna truba je zamenila mnoge starinske, čalgijaške instrumente i nametnula se kao srpski muzički brend. Na drugoj strani, u Sloveniji, služenje vojske je doživljavano kao teška i nametnuta obaveza, a među regrutima koji su imali teške psihičke traume, pa i slučajeve samoubistva, najviše je bilo mladića iz Slovenije. Na primer, u jednoj crkvi u Sloveniji običaj je bio da povratnici sa služenja vojnog roka u JNA ostavljaju trake sa napisima zahvalnosti Bogorodici što im je pomogla da podnesu služenje vojske ili što su dobili oslobađanje.
Raspadom jugoslovenskog društva krajem osamdesetih godina dogodilo se i rušenje mnogih proklamovanih vrednosti socijalističkog društva, pa je izlaz potražen u obnovi tradicionalizma u okviru nacionalnih projekata. Kada je Srbija u pitanju, vraćanje tradiciji značilo je obnovu ne samo religije nego prihvatanje srpske pravoslavne crkve kao vrednosno najjače institucije oko koje se okuplja narod u kriznim vremenima. Budući da je kao najznačajnija uloga crkve prepoznata njena uloga u očuvanju nacionalnog identiteta i borbe za nacionalno oslobođenje, na ovaj način ni ovog puta, prilikom povratka religiji, nisu prihvaćene niti prepoznate temeljne vrednosti hrišćanstva i poruke mira, nego su prepoznate poruke borbe protiv drugih. Tradicionalne vrednosti su, osim obnove narodnih običaja, prepoznate u prošlosti, u istorijskim ličnostima koje su vodile borbu za nacionalno oslobađanje ili koje su predvodile vojsku u prošlim ratovima. Junaci kosovskog mita Miloš Obilić i Knez Lazar, nepomirljivi ustanik i vožd Karađorđe, hajduci, vojvode, generali, od Kosovske bitke do »kralja ujedinitelja«, »Marš na Drinu« »Garda kralja Petra« postali su ikone nove nacionalne identifikacije Srba u pripremi krvavog raspleta i raspada Jugoslavije. Ličnosti iz srpske istorije XIX veka koje su bile nosioci prosvetiteljstva, pomenimo samo Dositeja Obradovića i Dimitrija Davidovića, nisu bile po ukusu savremenih kreatora obnove nacionalnih vrednosti. Na primer, ispred nacionalne prosvetiteljske institucije, Narodne biblioteke Srbije na Vračarskom platou, 1984. godine postavljen je bronzani spomenik voždu Karađorđu sa jataganom u rukama i pogledom prema zapadu. Ime Karađorđa dobijaju mnoge ustanove, škole, sportski objekti. U poslednji čas je promenjena odluka da jedna srednja škola u Zemunu koja se nalazila par stotina metara od kuće u kojoj je rođen Dimitrije Davidović, u godini 200 godišnjice njegovog rođenja dobije Karađorđevo ime.
Da sve dobije i apsurdnu dimenziju, kada je građanski rat započeo 1991. godine, nekadašnja partizanska, internacionalna Jugoslovenska narodna armija sa svojim brojnim oficirima i generalima u »odbranu srpstva« staje pod istu zastavu s obeležjima Kraljevske vojske u otadžbini, sa četničkim kokardama i crnim zastavama pod parolom »Smrt ili ujedinjenje«. Sveštenici SPC blagosiljali su pripadnike specijalnih jedinica koje su se pročule po ratnim zločinima, a potonji vladika Filaret, jedan od najostrašćenijih ratnih huškača, čak se i javno fotografisao sa mitraljezom.
Ove ideje dobile su svoju materijalizaciju u ratovima u kojima je trebalo da se dokažu poruke koje je prihvatio i proglasio Slobodan Milošević: »Ako ne znamo da radimo, znamo da se bijemo« i » Sve što je Srbija gubila u miru, dobijala je u ratu« i sl.

Period neposredno pred rat i posle Dejtonskog sporazuma protekao je u institucionalizaciji čitavog jednog društvenog sektora nevladinih organizacija čiji je zajednički imenitelj bio civilno društvo. Civilno društvo je u Srbiji s mukom opstajalo, padalo i pridizalo se tokom raznih perioda koji su obeležili XX vek. Uglavnom su ga činili istaknuti pojedinci, nezavisni intelektualci okupljeni oko neformalnih grupa, liberalne štampe i časopisa. Krajem osamdesetih sve više su postajali prisutni glasovi građanskog samooslobađanja, »Protiv stihije straha, mržnje i nasilja«, kako to stoji u zaglavlju lista Republika koji je u svojoj četvrtoj seriji, sa saradnicima, obnovio Nebojša Popov (1989).
Antiratne i mirovne pokrete u Srbiji osnovao je tek sam rat na svom početku. Njima su prethodile građanske inicijative grupa koje svoje delovanje zasnivaju na principima politike mira. Iako su antiratne ideje bile u manjini, okupljene oko reformskih, jugoslovenski orijentisanih snaga (UJDI), i intelektualnih krugova, njihove akcije u javnosti delovale su inspirativno i one čine osnovnu bazu iz koje se u drugoj fazi, početkom rata, formira pokret sa mirovnim grupama i organizacijama.
Same organizacije su nastajale spontano, kao reakcija na prve žrtve i stradanja. Studentske demonstracije na Terazijama 1992, čuveni kamion sa rok muzičarima koji je vozio centrom Beograda i sa kojeg su upućivane muzičke pogrde ratničkim strastima izgledali su kao izolovani hepening naspram bacanja cveća na tenkove koji su išli prema Vukovaru. Spontani, individualni činovi usledili su ne samo u gradovima nego i na samim ratištima. Primer je napuštanje bojišta u istočnoj Slavoniji, kad su se rezervisti iz Gornjeg Milanovca i Čačka vratili kućama, kao i slučajevi samoubistava rezervista koji su odbijali da učestvuju u takvom ratu.* Od oktobra 1991. godine do proleća 1992. godine u Srbiji je izbilo oko pedeset pobuna rezervista; računa se da je u njima učestvovalo oko 55.000 rezervista.
Posebno mesto u istoriji antiratnih moralnih, ličnih podviga, predstavlja sudbina generala JNA Vladimira Trifunovića, komandanta Varaždinskog korpusa, koji je odbio da učestvuje u građanskom ratu i koji je spasao više stotina života. Ovaj primer iz najnovije nacionalne istorije dokaz je da odbijanje učestvovanja u ratu može da predstavlja hrabar, kako bi se to reklo, junački čin. O tome kako su mnogi iz kukavičluka pristali da učestvuju u ratu, pa čak i počinili zločine, mogao bi da se napravi poseban ogled.
Organizacije i udruženja građana koji su obeležili antiratne ideje i pokrete u Srbiji tokom samog rata, bili su, pre svega, Žene u crnom (oktobar 1991), Centar za antiratnu akciju CAA (decembar 1991), Beogradski krug (april 1992).Ova udruženja su brojnim javnim akcijama protesta protiv rata u Hrvatskoj i BiH odigrala i ulogu buđenja antiratne svesti i osnivanja, tokom devedesetih, i mnogih drugih nevladinih organizacija koje su u raznim oblicima pružale otpor politici rata. Veliki broj mladih ljudi iz Srbije, reč je o stotinama hiljada, manifestovao je svoj antiratni stav pre svega odbijanjem služenja vojnog roka i iseljavanjem iz zemlje. Antiratne poruke cepanja vojnih knjižica u jednoj pozorišnoj predstavi početkom sedamdesetih dobile su svoju istorijsku realizaciju na početku devedesetih.
Centar za antiratnu akciju je tokom 1991/1992. organizovao javne antiratne proteste u kojima su učestvovale i druge nevladine organizacije, mnoštvo volontera i građana. Najpoznatije antiratne manifestacije organizovane od strane CAA su: »Pregovori umesto rata«, Hod mira oko skupštine Jugoslavije, 25. jula 1991; od oktobra 1991. godine do januara 1992. godine, svake sedmice održavani su antiratni skupovi u pozorištu »Duško Radović«, pod skupnim nazivom »Beogradski antiratni maraton«. Na tim skupovima govorili su novinari, filozofi, sociolozi, književnici, istoričari, glumci, arhitekte i predstavnici antiratnih grupa iz Ade, Sente, Temerina, Novog Sada, Zrenjanina, Pančeva i drugih gradova Srbije (»Prekinimo mržnju da prestane rat« – solidarnost građana Beograda sa građanima Dubrovnika, 5. oktobar 1991; »Sveće za sve poginule u ratu«, decembar 1991). Civilni pokret otpora, nastao u prvim akcijama protiv rata, mesecima je svake večeri organizovao paljenje sveća za sve poginule u ratu, ispred zgrade Predsedništva Srbije, a pokrenuo je i peticiju protiv rata, u kojoj je skupljeno oko 70.000 potpisa građana iz velikog broja gradova Srbije.
Na otvorenom prostoru, na ulicama i trgovima Beograda tokom 1992. godine organizovane su javne akcije u kojima je učestvovalo ponekad i preko 50.000 građana. U takve akcije spadaju pre svega »Mir u Bosni« – demonstracije protiv rata u Bosni, 10. april 1992; mirovni koncert »Ne računajte na nas« (22. aprila); »Crni flor«, povodom razaranja Sarajeva (31. maja); »Poslednje zvono« (14. juna) protiv politike režima; »Klečanje kompozitora« (14. juna); »Žuta traka« (15. jula) protiv politike etničkog čišćenja; mirovni protest u Hrtkovcima, leto 1992; »Put mira« (30. juna), kao deo »Studentskog protesta 92«, najmasovnijeg posleratnog protesta studenata. Pored toga, Helsinški parlament građana, u saradnji sa domaćim i stranim mirovnim grupama, organizovao je dolazak brojnih mirovnih grupa iz Italije, Francuske i drugih zemalja Evrope. Kroz antiratne akcije nastajala su nova udruženja i institucije koje su trajno angažovane protiv rata, kao što su, pored Centra za antiratnu akciju, Beogradski krug, Autonomne ženske grupe, Fond za humanitarno pravo.

Značajan je doprinos organizacije Žene u crnom koja je u oktobru 1991. javno izrazila solidarnost sa pobunjenicima protiv rata, svim muškarcima koji odbijaju da idu na front, zahtevajući amnestiju za dezertere, kao i prekid nasilne mobilizacije. Od 1996. do 1999. godine ova organizacija izdaje časopis za antimilitarizam i prigovor savesti Prigovor, a posle 1999. godine počinje organizovaniji rad Mreže za prigovor savesti u okviru koje je održano više skupova. Po nekim procenama, oko 150.000 građana, vojnih obveznika, napustilo je zemlju i otišlo u inostranstvo ne želeći da učestvuje u ratu, a procena je da se ukupan broj ratom uzrokovane emigracije kreće i do 380.000 osoba.
Ceo politički opozicioni pokret prema sistemu lične vlasti Slobodana Miloševića i njegove supruge M. Marković i njihovih partija (SPS-JUL), međutim, imao je, i pored zajedničkog neprijatelja, prikrivenu unutrašnju protivrečnost. Dok su jedni tražili svrgavanje Miloševićevog režima zbog nacionalističkog, velikosrpskog koncepta koji je ratom želeo da reši pitanje raspada SFRJ, drugi su Miloševićevo svrgavanje tražili zbog toga što je on bio loš »izvođač radova«, što je taj rat izgubio. U tom antimiloševićevskom konsenzusu dakle, uz antiratne pokrete nevladinih organizacija, nezavisnih građana, bili su i oni koji su antiratni stav imali samo kao korisno primirje, odmor, predah, obnovu i prikupljanje, sabiranje snaga za nove političke i, ako treba, ratne kampanje koje bi radikalno rešavale nacionalna pitanja krvi i tla. To se ispoljilo već u stanju u kojem se Srbija našla posle vojne i policijske kampanje na Kosovu 1998, iza koje je usledilo NATO bombardovanje 1999. godine.
Najveći talas antiratnog raspoloženja u Srbiji, koji je zahvatio, može se reći, najšire slojeve građanstva, dogodio se u toku i neposredno posle NATO bombardovanja, u prvoj polovini 1999. godine. Odmah posle te ratne kampanje izbili su spontani protesti građana na ulicama Kruševca, Leskovca, Čačka, Valjeva, Užica i drugih gradova, koji su jasno definisali antiratni stav i zahteve za društvenim promenama. Ovi pokreti su još u toku bombardovanja 1999. rezultirali osnivanjem Građanskog parlamenta Srbije kojim je rukovodila Verica Barać. Doprinos ovih pokreta rušenju režima Slobodana Miloševića je nemerljiv i može se reći da je on najviše doprineo i omogućio svim političkim strankama okupljenim u koaliciju DOS da dobiju većinu na izborima u septembru 2000. godine, da rezultate tih izbora odbrane u oktobru, a da trijumfuju na izborima u decembru.