ХХ зууны эхэн үе хүртэл Монголын хүн амын тоо тодорхой бус байсан талаар олон эрдэмтэд зохиол бүтээлдээ тэмдэглэсэн байдаг. Өнөөгийн судлаачид тухайн үеийн хүн амын тоо баримтыг Монгол Улсын Засгийн газарт санхүүгийн зөвлөхөөр ажиллаж байсан (1913-1916 онд) С.А.Козин, П.А.Витте нарын боловсруулсан хүн амын холбогдолтой зарим баримт, Автономит Монголын хүн амын 1918 оны бүртгэл, Оросын эрдэмтэн И.М.Майскийн удирдсан шинжилгээний ангийн гаргасан судалгааны материал зэргийг үндэслэн гаргасан байдаг.
Монгол Улсын Засгийн газар хүн ам, өрхийн тоог тогтоох зорилгоор 1918 онд хүн амын тооллого явуулсан бөгөөд эл тооллогыг Монгол Улсад явуулсан хүн амын анхны тооллого гэж албан ёсоор тооцдог. Гэвч энэ нь үүнээс өмнө тоолж байгаагүй гэсэн хэрэг биш бөгөөд эртний монголчууд түүхийнхээ туршид цэрэг дайн, аян ав, алба татвар гэх мэт төрийн бодлогын хүрээнд үе үе тоолдог байсныг үгүйсгэж болохгүй.
Хүн амын 1918 оны тооллого нь Засгийн газраас баталсан хүн амын тооллого явуулах тухай албан ёсны хөтөлбөргүй, улс орны нутаг дэвсгэрт нэгэн зэрэг, нэг хугацаагаар тасалж тоолоогүй зэрэг тооллого явуулах хэд хэдэн шалгуурыг хангаагүй нь тухайн үеийн нийгмийн хүчин зүйлээс хамаарсан хэрэг юм.
Хүн ам нь төрөх, нас барах, оршин сууж байсан нутаг дэвсгэрээсээ нөгөөд шилжих зэргээр байнгын шилжилт хөдөлгөөнтэй байдаг тул хүн амыг тоолохдоо тодорхой нэг цаг хугацаагаар (тооллогын хугацааны тов) хязгаарлаж тоолдог журамтай. “Монголын хүн амын 1918 оны тооллого нь хяналтын хугацаагүй тооллого” гэж А.И.Гозулов бүтээлдээ тэмдэглэсэн байна.
Хүн амын 1918 оны тооллогоор монголчууд 542.5 мянга, хятадууд 100 мянга, оросууд 5000 гэж тооцож, нийт хүн амын тоо 647.5 мянга байсан гэж өнөөг хүртэл албан ёсоор хэрэглэж ирсэн байна. Энэ нь улс орны хүн амын тоонд тухайн улсын нутаг дэвсгэрт, тооллогын хугацааны товын үед байсан нийт хүн амын тоог хамруулдаг олон улсын нийтлэг тодорхойлолттой ерөнхий агуулгаараа дүйцэж байгаа болно.
Дөрвөн аймаг, Шавийн яамны тооллогын дүн дээр И.М.Майский өөртөө байсан ноёдын нэрс дээр тэдний ам бүлийн гишүүдийн тоог тооцож оруулж,мөн Ховдын хязгаарын хүн амын өрхийн тоог үндэслэн тооцсон байна. Түүнчлэн Хөвсгөл нуур орчмын Богдын шавийн хүн амын тоог тооцохдоо 4 аймгийн хүн амын нягтралыг үндэслэн тооцжээ. Харин хятад, оросуудыг баримжаалсан тоо гэж үзсэн байна. Энэ нь Автономит Монголд иргэний харьяалалын тухай асуудал байгаагүйгээс Монгол улсын харьяат хятад, орос үндэстэн, гадаадын харьяат хятад, оросуудыг ялгах боломжгүй байсан бололтой. Yндэсний статистикийн газраас эрхлэн гаргасан “Монгол Улсын хүн ам, ХХ зуунд” статистикийн эмхтгэлд “Монгол Улсын хүн амын тоо 1911 онд 643.3 мянга байсан” гэж тооцжээ. Энэ тооцоог хийхдээ 1918-1929 оны хооронд хүн амын тогтвортой өсөлттэй байсан үеийн дундаж өсөлтийг үнэслэсэн ажээ. Yүнээс үзэхэд тус улсын хүн амын тоо 1911-1918 оны хооронд 4.2 мянган хүнээр буюу жилд дунджаар 0.09 хувиар өсч байсан ажээ. Гэхдээ И.М.Майский хийсэн тооцоогоо бүх хүн амын 75 хувийг, монголчуудын 88 хувийг хамарсан гэдгээ дурьдсан байдаг.
О.Пүрэвийн “Монгол Улсын төр, хүн ам, эдийн засгийн түүхэн газар зүй” бүтээлд И.М.Майскийн тооцоонд тусгагдаагүй хүн амын дундаж тоо 38.1 мянга гэж тооцсоны дотор Алтайн урианхай 17.4 мянга, Казах 45.2 мянга, Торгууд 3.2 мянга, Дарьганга 1.2 мянга, Хөвсгөлийн урианхай 1.3 мянга, нийт 68.3 мянга байсан гэж дурьджээ.
Хүн амын 1918 оны тооллогод Монголчуудын 88 хувийг хамарсан гэснийг үндэслэн үлдэх 12 хувьд ногдох нь 65.1 мянган хүн хамрагдаагүй гэж үзэж болохоор байна. Түүхч О.Пүрэвийн И.М.Майскийн тоонд тусгагдаагүй хүний тоо гэж тооцсон дээрх тоо үндэслэлтэй гэж үзэж болох юм. Судлаач Ж.Урангуа монголчуудын тоо 1918 онд 610.8 мянга, дээр нь 105 мянган хятад, оросуудын тоог оруулан тооцвол нийт хүн амын тоо 715.8 мянга байжээ гэж тооцсон байна. О.Пүрэвийн Монгол Улсын хүн амын тоо 729.6 мянга гэсэнтэй дээрх тооцоог зэрэгцүүлбэл 13.9 мянган хүний зөрүү гарч байгаа бөгөөд энэ судалгаанд хамруулж байгаа нутаг дэвсгэрийн болон цаг хугацааны байдлаас ийм зөрүү байж болох юм.
“Тооллогын данс баримт үнэн байдлаас хазайх явдал нь асуултад хариулт өгч буй хүмүүсийн худал мэдээ өгснөөс болсон хэрэг. Энэ байдлаас нь үзвэл тооллогын материалын үнэ цэнэ тэр болгон адил биш байв. Яагаад гэвэл цэргийн алба хаах гэдэг нь бодит ажил байхаасаа Автономит Монголд хэрэг дээрээ зөвхөн цаасан дээр байх нь илүү. Албан татварыг хүн амаас авдаггүй малын тоог харгалзан өрх аж ахуйгаас авдаг учраас, тэгээд ч нийт хүний тоо их олон бишийн дээр нэг хошууны хүмүүс бие биеэ нэг нэгэнгүй мэдэх учир өрхийн доторх идэх амын тоог тэгтлээ нуух үндэс байхгүй, нууж ч чадахгүй” гэж И.М.Майский тэмдэглэсэн нь бодит байдалтай нийцэж байгаа бөгөөд гагцхүү тооллогод тус улсын нутаг дэвсгэрт оршин суугаа бүх хүнийг хамруулж, нэгэн зэрэг явуулах боломж, нөхцөл хараахан бүрдээгүй, ийм нөхцлийг бүрэлдүүлэх санхүү, зохион байгуулалт, хүн хүчний боломж Автономит Монгол Улсад байгаагүй учир тооллогын дүн, судлаачдын тооцсон хүн амын тоо зөрүүтэй байх нь зүйн хэрэг.
Мөн судлаачдын тооцсон хүн амын тооцоо нь зөвхөн хүн амын нийт тоог тооцсон болохоос бус хүн амын нас, хүйсний бүтэц бүрэлдэхүүн, зэрэг бусад үзүүлэлтийг тооцсон биш юм.
XYIII зуунаас баруун Европын орнуудад төрсөн, нас барсан хүнийг сүмд бүртгэж тэмдэглэж байснаас хүн амын ердийн хөдөлгөөний бүртгэл эхэлсэн түүхтэй.
Монголд Улсад хүүхэд төрөхөд нэр өгөх, заяа төөргийг нь үзүүлэх, хүн нас барахад оршуулах хугацаа, зүг чиг гаргах, ном хуруулах зэрэг шашны олон зан үйлийг гүйцэтгэж байсан боловч тэдгээрийг бичиж тэмдэглэж байсангүй.
Монголчуудын энэ онцлогийг И.М.Майский дурьдахын зэрэгцээ “1918 оны тооллогын баримт мэдээг олж авахад хялбархан байсан гэж уншигчид битгий бодоосой. Автономит Монгол бол Европт хүүхэд болгоны мэдэх, тэр байтугай иргэн болгоны мэдэж байвал зохих зүйлс далдын далд байдаг тийм дорно зүгийн орон билээ”2 гэж тэмдэглэсэн нь тухайн үед тус улсад хүн амын тоо бүртгэл хэр зэрэг хөгжсөнийг харуулж байгаа юм. С.А.Козиний судалгааны ангийнхны цуглуулсан хүн амын тоо баримтын талаар товч боловч өгүүлье. Энэ судалгааны ангийнхан 1915 оны 10-р сарын 16-нд Нийслэл Хүрээнээс зэрэг хөдлөж, таван өдрийн турш Богдхан хайрхан уулыг нар зөв тойрч 100 орчим верст газрыг аялж судалгаа хийж, Богд хаан, төр засагт хүндэтгэл үзүүлээд дараа нь тус тусын аяллын замдаа гарсан байна. 1915-1916 онд үргэлжилсэн тус судалгаанд Монголын төв хэсгийн 350 мянган хавтгай дөрвөлжин верст буюу тус орны бүх газар нутгийн 25 илүү хувь болох 42 хошуу үүний дотор Түшээт хан аймгийн 16 хошуу, Сайн ноён хан аймгийн 20 хошуу, Засагт хан аймгийн 3 хошуу, эдгээрээс гадна Шавийн Ар Гөрөөчин зарим отгуудыг хамруулж, хүн амын тоог нас, хүйсээр нь гаргасан байна. Хүн амыг хот, хөдөөгөөр ангилах нь олон улсын нийтлэг жишиг боловч хот гэдэгт хүн ам олноор суурьшсан төв суурин газрыг хамруулдаг боловч чухам ямар сууринг хот, ямарыг тосгон, суурин гэхийг улс бүр өөр өөрийн онцлогоос хамаарч тодорхойлж ирсэн уламжлалтай. Хүн амын 1918 оны тооллогоор хотын хүн амд сүм хийдүүд, Өргөө, Ховд, Улиастай зэргийг хамруулжээ.
Хүн амын шилжих нь хүн амын тоо, бүтэц, бүрэлдэхүүнийг өөрчилдөг гол хүчин зүйл байдаг. Гадаад шилжих нь улс орны хэмжээний хүн амын тоо, бүтцийг өөрчилдөг бол дотоод шилжих нь аймаг хошуудын хүн амын тоо, бүтцийг өөрчилдөг.
1915 онд Сангийн яамнаас «Монголор»-ын олон уурхайг шалгаж үзэхэд тэдгээрт 2800 хүн ажиллаж, 12372 лан алт олборлох, улсын санд 2041 гаруй лан алт оруулах төлөвтэй байжээ. Тус орон тусгаар тогтносон нь дотоод худалдаа, зах зээл үүсэх, улмаар гар урлалын ажил хөгжихөд чухал түлхэц болжээ. Нийслэл Хүрээ болон бусад томоохон хот, суурин газрын хүн ам, олширч, гар урлалын ажил эрхлэн амьдрагчдын тоо нэмэгдэж байв3” хэмээн тэмдэглэснээс үзэхэд хүн амын шилжих нь 1911 оноос хойш нэлээд идэвхжих хандлагатай байсан байна.
Олон улс орнуудын хүн амын шилжих, шилжин суурьшилтын түүхэн баримтаас үзэхэд байгалийн нөөц баялгийг ашиглах явдал нэмэгдэж, үйлдвэр, уурхай зэрэг үйлдвэржсэн салбар хөгжиж, хот суурин газар олшрохтой зэрэгцэн хүн амын шилжих идэвхжиж, шилжин суурьшилт нэмэгддэг зүй тогтолтой байдаг.
Тухайн үед Монгол Улсад томоохон хот суурин газрууд нь Өргөө, Улиастай, Ховд, Хиагт зэрэг газрууд байсан бөгөөд хүн амын шилжих хөдөлгөөний гол урсгал мөн тийшээ чиглэж байсан нь ойлгомжтой. “Их шавийн 198 отгийн 136 нь Нийслэл Хүрээнээ эргэн тойрон 330 километрийн дотогш нутагт оршиж байсан бөгөөд эдгээр отгууд нь Сэцэн хан, Түшээт хан хоёр аймгийн 19 хошууны нутаг дээр байрлаж байжээ. Эдгээр 136 отгийн харьяат байгсдын үр ач нараас тэдний өвөг дээдсийн суугуул нутгийн талаар авсан мэдээ сэлтээс үзэхэд нэлээд хувь нь тус улсын алсын хошуудаас Нийслэл Хүрээ орчимд амьдрахаар цагаачлан ирээд шавьд орж, дээрх 19 хошуудын нутагт байсан их шавийн баячууд болон жас сангийн сүрэг маллах, Хүрээний аймаг, дацангуудын тарианы газруудад ажиллах зэргээр их шавийн аль нэг отогт захирагдан сууснаар энэ нутгийн харьяат болж хувирсан хүмүүс байв” гэж түүхч О.Пүрэв тэмдэглэжээ. 1921 онд Ардын хувьсгал ялж, шинээр байгуулагдсан Ардын Засгийн газар нийгэм, улс төрийн нэн шаардлагатай арга хэмжээг тууштай хэрэгжүүлж эхлэв.
Үүний хүрээнд 1922 онд хүн амын хоёр дахь тооллогыг явуулсан нь иргэний бүртгэлийн ажлын нэг томоохон алхам болсон юм. Засгийн газраас 1921-1922 онд орон нутагт ажиллах Засгийн газрын төлөөний түшмэлийн үүрэг5-т аймаг, хотуудын хүн, малын тоог зөв бүртгэн гаргуулж, албан татварыг шинэчлэн тогтоох асуудлыг гүйцэтгүүлсэн нь цаашид айл өрх, хүн амын тоог тогтоож засаг захиргааны нэгжийг зохион байгуулах үндсийг тавьсан байна.
Монгол Улсын Нутгийн захиргааны дүрэмд6 “Орон нутгийн засаг захиргааг арван гэр, баг, сум, хошуу, аймаг, гэж хуваарилан дүрмийн ёсоор арван өрхөөр нэг арван, тавин өрхөөр нэг баг, зуун тавих эрх, аж ахуйтнаар нэг сум байгуулж хүн амыг нас, хүйсээр нь бүртгэнэ” гэжээ. Эдгээрийн үндсэн дээр 1921-1923 оны үед малын тоо, толгойг тоолж тодорхойлох, албан татвар ногдуулах зэрэг төрийн бодлогтой уялдуулан хүн амын тоог тогтоодог байсан бөгөөд энэ нь орон нутгийн засаг захиргааны хүрээнд явагдаж байсан байна.
Харин 1924 онд Засгийн газраас Дотоод явдлын яамны дэргэд “Эдийн засгийн хэлтэс”-ийг байгуулснаар 1925 оноос эхлэн 1935 он хүртэл улсын хүн амын тоог жил бүр малын тоотой хамт гаргах болсон байна. Монгол Улсын Засгийн газар тухайн үеийн нөхцөл байдалтай уялдуулан хүн амын талаарх мэдээлэл ялангуяа хүн ам, өрхийн тоо, тархан суурьшилтыг тогтоох нийгэм эдийн засгийн өөрчлөлтийг дүгнэж, цаашид авах арга хэмжээг төлөвлөх зорилгоор 1935 онд хүн амын тооллого явуулжээ. 1921-1940 он хүртэл Монгол Улсын хүн амын тоог нас, хүйсээр нь нэгтгэж байсан үндсэн баримт бичиг нь иргэний төрсөн он, нас, хүйсийг тодорхойлох “Өрхийн данс” байв.
Энэ хугацаанд улс орны дотоод амьдралыг ардчилсан үндсэн дээр өөрчлөн байгуулах талаар төрөөс нийтэд мөрдүүлсэн хууль, хуульчилсан актуудыг батлан гаргаж байсан нь ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Тухайлбал, БНМАУ-ын Үндсэн хууль (1924), Нутаг бэлчээрийг эдлэх түр дүрэм (1928), БНМАУ-ын Иргэний хууль (1929), БНМАУ-ын Олон яамдын тухай ерөнхий дүрэм (1932), Аймгийн хурал ба аймгийн яамны дүрэм (1933), Сумын хурал ба сумын захиргааны дүрэм (1933), Багийн дүрэм (1933), Хүчин үнэмлэхийн тухай хууль (1934), Сонгуулийн хууль ба заавар (1934) зэргийг дурьдах хэрэгтэй.
Монгол Улс ХХ зууны туршид 9 удаа (1918, 1935, 1944, 1956, 1963, 1969, 1979, 1989, 2000 онуудад) хүн амаа тоолжээ. 1956 оны хүн амын тооллогыг статистикийн байгууллага явуулсан бөгөөд аргачлал, хөтөлбөрийн хувьд өмнөх үеэсээ нэлээд боловсронгуй болсон байна. Хүн амын дээрх тооллогууд нь тус тусдаа онцлогтой байв. Тухайлбал, 1918 оны тооллого ХХ зууны Монгол Улсын анхны тооллого, 1935 оных Ардын хувьсгалын дараах анхны тооллого, 1944 оных Дайны жилүүдэд хийсэн тооллого, 1956 оных Олон улсын аргачлалыг ашиглан явуулсан, 1963 оных цахим тооцоолуур машиныг анх удаа ашигласан, 1969 оных Хүн амаа тоолохоос гадна орон сууцны фондыг анх удаа хамт тоолсон, 1979 оных НYБын зөвлөмжийн дагуу тооллогыг 10 жилд нэг удаа явуулдаг болсон, 1989 оных (1969, 1979 оных мөн хамаарна) Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөлийн аргачлалын дагуу явуулсан, 2000 оных төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжих шилжилтийн үед хийгдсэн анхны тооллого харин 2010 оны тооллого нь төлөвлөлт, газар зүйн зураглал, мэдээлэл цуглуулах, тархаах үйл явцад газар зүйн мэдээллийн (GIS) санг шинээр ашиглаж, тооллогын бэлтгэл ажлын хүрээнд олон улсын жишгийн дагуу тооллого явуулах мастер төлөвлөгөө гарган ажиллах зэргийг дурьдаж болно.
Монгол Улсад иргэний бүртгэлийн үйл ажиллагаа нь анх 1918 оны хүн амын тооллого явуулснаас үүдэлтэй бөгөөд 1930-1940-өөд онд иргэний бүртгэл, судалгаа, суурьшилыг өрхийн бүртгэл, хашааны дэвтэр зэрэг данс бүртгэл, хэлбэрээр тооцож, зохицуулж, хяналт тавьж байсан бол 1940-өөд оноос байнга болон түр суух эрхийн бичиг, гадаадын цагаач иргэдэд “пио” паспорт хил нэвтрэх үнэмлэх олгож байжээ. Тухайн үед улс орны дотоод, гадаад нөхцөл байдлаас шалтгаалж, иргэдээ бүртгэж, баримт бичиг олгох ажил нэлээд эрчимжсэн байна. ХХ зууны Монгол Улсын иргэний бүртгэлийн байгууллагын түүхийн асуудлыг авч үзэхийн тулд Цагдаагийн байгууллагын талаар дурьдах хэрэгтэй.
Учир нь тухайн үед иргэний бүртгэлийн асуудал Улсын цагдан сэргийлэх газарт харьяалагдаж байсанд оршино.
Монголын нийгмийн нүүдэл суурьшилтай холбоотойгоор орон нутгаас хэрмэл цагаачин, ядуу хүмүүс Их Хүрээнд ирэх нь олширч, хулгай дээрэм, хэрэг зөрчил нэмэгдсэн зэргээс үүдэн Богд хааны зарлигаар Түшээт хан, Сэцэн хан аймгийн чуулганы дарга, Эрдэнэ шанзудбын захиргаанаас түшмэд томилон Их Хүрээ, дээрх хоёр аймаг, Эрдэнэ шанзудбын газрыг тал бүр тийш нь 3 хувааж нийгмийн хэв журам сахиулах, гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлыг зохион байгуулж эхэлжээ.
Энэ үндсэн дээр Их Хүрээнд орон тооны ажилтан бүхий Цагдан сэргийлэх байгууллага үүссэн бөгөөд цааш өргөжин Халх дөрвөн аймаг, Эрдэнэ шанзудбын захиргаанд харьяалагдан улмаар 1916 онд Богд хааны зарлигаар “Нийслэл Хүрээний тойрон газруудыг цагдан сэргийлүүлэх дүрэм хэмжээ”-г батлан гаргаснаар эрх зүйн үндэс нь бүрдсэн байна. Уг дүрэмд “...гадаад дотоодын олон хүний орох, гарах, оршин суух зэрэг элдэв олон учрыг урьхан сэмхнээр тагнан мэдэж, харьяат албан газарт мэдүүлж, хянан байцаахад бэлтгэвээс зохино” гэснээс үзвэл дотоод, гадаадын иргэдийн шилжилт хөдөлгөөн, үйл ажиллагаанд цагдаагийн байгууллагаас хяналт тавьж байх үүргийг хуульчилж өгсөн анхны эрх зүйн акт гэж үзэх үндэстэй юм.
Тус байгууллагыг 1921 онд Цэргийн яаманд харьяалуулж, “Сэргийлэх цэрэг” нэрээр өөрчлөн зохион байгуулж, өмнөх цагдаагийн аппаратыг халж, цагдаагийн бие бүрэлдэхүүний үндсэн хэсэг, албан контор, эзэмшиж хэрэглэж байсан буу зэвсэг, бусад зүйлийг шилжүүлэн, үргэлжлүүлэн ажиллуулсанаар үйл ажиллагааны цар хүрээ, зохион байгуулалтын хувьд өргөжин бэхэжсэн байна.
1923 онд Ардын Засгийн газраас Цагдан сэргийлэх эрх хэмжээний дүрмийг баталж, 1924 онд Улсын Анхдугаар Их хурлаас Дотоод хэргийн яамны харьяанд Улсын цагдан сэргийлэх газар, аймгуудад цагдан сэргийлэх тасаг, анги байгуулахаар шийдвэрлэн цагдан сэргийлэх байгууллагын дотоод албаны дүрмийг баталжээ.
1924 онд анхны Үндсэн хууль баталсны дараа тус байгууллагыг Дотоод явдлын яаманд харьяалуулж, гүйцэтгэх үүрэг нь нэмэгдсэн зэргийг харгалзан анх 1923 онд баталсан “Нийслэл Хүрээний цагдан сэргийлэх хорооны дүрэм, хэмжээ”-г шинэчлэн 1926 онд “БНМАУ-ын Цагдан сэргийлэх газрын дүрэм”- ийг баталсан байна.
БНМАУ-ын Цагдан сэргийлэх байгууллага нь /хуучин нэрээр/ 1865 онд “Арван тавны цагдаа” нэртэй сууриа тавьж, 1921 оны 7 дугаар сарын 19-ний өдөр Ардын Засгийн газрын шийдвэрээр “Сэргийлэх цэрэг” нэртэй Цэргийн яамны харьяа байгуулагдсан үеэс эхлэн орон нутгийн засаг, захиргаа, хууль хяналтын байгууллагатай хамтарч хүн ам, айл өрхийн бүртгэл хөтлөх, бичиг баримт олгох, алба амины хэргээр нааш, цааш шилжин одогсод /дагаар орогсод/ болон баримт бичгийн зөрчилтэй, гэмт хэрэг үйлдсэн, түр ба удаан хугацаагаар цагаачлан суурьшсан гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүмүүст хяналт тавих үүргийг гүйцэтгэж ирсэн юм.
Монгол Улсад иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх байгууллага нь ардын хувьсгал ялснаас хойш нэлээд хожуу үүсч, зохион байгуулалтын хувьд янз бүрийн байгууллагын харьяанд ажиллаж байв.
1926 оны 10 дугаар сарын 15-нд Засгийн газрын эрхлэх товчооны хурлын тогтоолын 3 дугаар зүйлд “эр, эм бололцохоор санаа тохирч батлуулахыг хүсч мэдүүлэх өргөдөл бичиж өөрсдийн гарын үсгийг тавьж батлан мэдүүлбээс зохих ба мөн харьяат хотын захиргааны газраас ёсоор болгож баталсан тухайн хариуг зохигчдод бичиж, хуудас тушааж, хойч өдрийн бат баримт болгон ...” хэмээн зааснаас үзвэл гэр бүлийн бүртгэлийн талаар гарсан анхны түүхэн баримт гэж хэлж болно.
1929 онд баталсан БНМАУ-ын Иргэний хуулиар үндэстэн ястныг үл харгалзан нийгэм, улс төрийн амьдралд өргөн оролцох, хөдөлмөрлөх, сурах эрхээр бүрэн хангаж, эмэгтэйчүүдэд тэгш эрх олгохын хамт эх, нялхсын эрх ашгийг улсаас хамгаалсан нь тус улсад гэр бүлийн ардчилсан шинэ харилцаа тогтоох үндэс суурийг бий болгосон.
1930-аад оноос Ховд, Завхан, Хөвсгөл, Булган, Сүхбаатар, Хэнтий, Дорнод, Өмнөговь, Дорноговь зэрэг хилийн аймгийн цагдан сэргийлэх тасаг, ангид анх паспортын бүртгэгч-байцаагч ганц ажилтан ажиллаж байсан бол БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоолоор 1940 онд Дотоод явдлын яамны Улсын цагдан сэргийлэх газарт паспортын албыг 6 хүний орон тоотой, Сайд нарын Зөвлөлийн 1941 оны 5 дугаар сарын 9-ний өдрийн 25 дугаар тогтоолоор хотын захиргаанд ажиллаж байсан гадаадын харьяат нарыг бүртгэх паспортын хэлтсийг Улсын цагдан сэргийлэх газарт шилжүүлж, паспортын хэлтэст гадаадын харьяат нарыг бүртгэх, зөвшөөрөл олгох визийн тасгийг байгуулснаар паспорт бүртгэлийн бие даасан алба бий болжээ. Улмаар цагдан сэргийлэх байгууллагын дотоод зохион байгуулалт болон эрүүгийн болон иргэний хуулийн үйлчлэл, хэрэгжилт, тухайн үеийн улс орны хөгжил, шаардлагад нийцүүлэх үүднээс “БНМАУ-ын Цагдан сэргийлэх газрын дүрэм”-ийг 1928, 1934 онд, мөн 1940 оны Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалын дагуу 1942, 1955 онд дахин шинэчлэн эрх зүйн зохицуулалтын хувьд боловсронгуй болгосон байна.
Ийнхүү 1921-1926 он хүртэл гэр бүл, хүн амын бүртгэлийн гол суурь судалгаа нь хашаа, өрхийн дэвтрээр хөтлөгдөж, бүртгэл судалгааг орон нутгийн баг, сумын захиргаа хариуцаж байсан бол 1926-1940 он хүртэл иргэдийн баримт бичигтэй холбогдолтой асуудлыг шалгаж шийдвэрлэх явдлыг Цагдан сэргийлэх байгууллага хариуцан зохицуулж байсан ажээ. Цагдан сэргийлэх байгууллага бий болсон цагаасаа эхлэн нийгмийн хэв журам сахиулах, хүн ардын хөдөлгөөнд хяналт тавих, Монгол Улсын харьяат иргэдэд дагалдах бичиг, гадаад улсын иргэдэд хамгаалах бичиг, зам явах бичиг олгох, нэг аймаг хошуунаас нөгөө аймаг хошуунд шилжин ирэгсэд ба явагсдыг бүртгэх, адресийн товчоонд мэдэгдэх хуудас өгөх, паспортын журмыг биелүүлж буй мэдээ зэргийг цагдан сэргийлэхийн дарга баталж, гарын үсэг зурж, тамгатай явуулдаг байжээ. Энэ бол тухайн үед цагдаагийн байгууллага монгол болон гадаадын иргэдэд бичиг баримт олгох журам, хяналт тавих хэлбэр, тайлан тооцоог хөтлөх, дээд газар мэдээлэх явдлыг журамлаж эхэлсэн үе юм.
Монгол Улсын иргэний бүртгэл, мэдээлэл хариуцсан алба дараах үе шаттайгаар зохион байгуулагдан бэхжиж иржээ.
Үүнд:
а) 1921-1930 онд иргэний бүртгэл, мэдээлэл, хяналтын үүргийг хил орчмын нутагт дотоодыг хамгаалах газрын төлөөлөгч, цагдан сэргийлэх анги, тасаг, хэсгийн төлөөлөгч;
б) 1930-1940-өөд онд цагдан сэргийлэх тасаг, ангийн дотоод гадаадын иргэдийн бүртгэл, хяналт хариуцсан хэрэг хөтлөгч, байцаагч;
в) 1940-1970 онд Улсын цагдан сэргийлэх газрын паспортын хэлтсийн дотоод, гадаадын иргэд хариуцсан ахлах байцаагч, орон нутгийг удирдах болон гадаадын иргэдийн виз бүртгэлийн тасаг;
г) 1970-1992 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын паспортын хэлтсийн дотоод, гадаадын иргэд хариуцсан ахлах байцаагч, орон нутгийг удирдах болон гадаадын иргэдийн виз бүртгэлийн тасаг;
д) 1992-1996 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын харьяа Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төв;
е) 1996-2008 онд Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагИргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төв;
ё) 2008 оны 12 дугаар сараас Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг- Улсын Бүртгэлийн Ерөнхий Газар.