Vladimir Ćorović: Istorija Srba

Kupite štampano izdanje ove izvanredne knjige

<<   Sadržaj

Istorija srpskoga naroda Vladimira Ćorovića (1885-1941) zauzima osobeno mesto u srpskoj istoriografiji. Ona jedina obuhvata, kako je sam Ćorović napomenuo, "celokupan prikaz prošlosti srpskoga naroda od najstarijih vremena, pa sve do danas". Ćorović je delo završio neposredno pred svoju pogibiju (17. aprila 1941.), a završni redovi Istorije predstavljaju kritički osvrt na profašističku politiku Milana Stojadinovića i na napore kneza Pavla da Jugoslaviji obezbedi kakvu-takvu neutralnost u upravo započetom Drugom svetskom ratu. Poslednji događaj koji se datumom pominje u Ćorovićevom delu jeste govor kneza Pavla održan na godišnjicu ujedinjenja, 1. decembra 1940. godine.

Studije slovenske i germanske filologije Vladimir Ćorović je završio u Beču 1908. godine, kod svetski uglednih profesora i naučnika: Vatroslava Jagića, Konstantina Jirečeka, Milana Rešetara. Kao najbolji student bečkog univerziteta, stekao je pravo na posebno odličje - na zlatan prsten cara Franje Josifa. Odbio ga je u znak protesta zbog aneksije Bosne i Hercegovine. Naporedo sa završavanjem studija radio je i doktorsku tezu o Lukijanu Mušickom. Doktorirao je u Beču iste, 1908. godine. Specijalističke studije nastavio je u Minhenu kod glasovitog vizantologa Karla Krumbahera, a produžio u Parizu i Bolonji. Najveći deo radnog vremena uvek je provodio u arhivima i u rukopisnim odeljenjima biblioteka. Godine 1909. postavljen je za kustosa Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Dobivši izgledna obećanja iz Beograda, sistematski se pripremao za fakultetska predavanja iz oblasti stare i narodne književnosti, ne zapostavljajući rad na istoriografiji, niti praćenje novijih književnih događanja (Pokreti i dela, 1920). Planove je poremetilo izbijanje Prvog balkanskog rata. Ubrzo nakon početka Prvoga svetskog rata uhapšen je zbog aktivne saradnje sa ilegalnom revolucionarnom organizacijom "Mlada Bosna" i usled sumnje da je bio umešan u organizovanje sarajevskog atentata. Osuđen je na veleizdajničkom procesu u Banja Luci na osam godina teške tamnice. Pomilovan je, sa većinom ostalih zatočenika na incijativu španskog kralja, nakon tri godine robovanja, krajem 1917. godine. Iznova se politički aktivira. U zajednici sa Nikom Bartulovićem, Brankom Mašićem i Ivom Andrićem (kasnije i Crnjanskim) pokreće i uređuje u Zagrebu projugoslovenski orijentisan časopis - "Književni Jug" (1918-1919). Godine 1918. učestvuje u radu Narodnoga vijeća u Sarajevu, a prisustvuje i proglasu ujedinjenja 1. decembra 1918. Na predlog poznatog naučnika i enciklopediste, istoričara Stanoja Stanojevića, Ćorović je 1919. godine izabran za vanrednog profesora narodne istorije, a 1921. za redovnog. Dopisni član Srpske kraljevske akademije postao je u trideset sedmoj (1922), a redovni u četrdeset šestoj godini života (1931). U razdoblju između 1933. i 1935. bio je dekan Filozofskog fakulteta, a u periodu 1935-1936. i rektor Univerziteta u Beogradu. Od strane ogorčenog političkog protivnika, zloglasnog ministra unutrašnjih poslova Korošeca, nazvan je, zbog studentskih demonstracija, imenom "krvavi rektor", sintagmom koju je posle Drugoga svetskog rata, u znanju ili neznanju porekla, decenijama koristila komunistička vlast u Jugoslaviji.

U političkom pogledu bio je aktivan čitavog života. Osvedočeni je protivnik austrougarske i nemačke politike na Balkanu, kasnije beskompromisni protivnik fašizma. Zbog političkih stavova, zbog naučno-istorijskog rada kojim je dokazivao odgovornost Austrougarske i Nemačke za Prvi svetski rat, kao i usled činjenice da je bio istaknuti čelnik međunarodne masonerije - Treći Rajh ga je osudio na smrt. Namah po ulasku nemačkih trupa u Beograd, Gestapo je došao da ga hapsi i pleni njegovu imovinu: rukopise, prepisku, biblioteku. Velika Ćorovićeva biblioteka završila je u Nemačkom znanstvenom institutu u Beogradu. Prihvatio ju je tadašnji direktor instituta, srpski zet i veliki prijatelj srpskoga naroda, izuzetni poznavalac srpske književnosti - Alojz Šmaus. Po njegovom naređenju, Ćorovićeve knjige su posebno inventarisane i čuvane kao zasebni fond u Institutu u, kako je govorio Šmaus, "iščekivanju boljih vremena". Ćorovićevi rukopisi i obimna prepiska odneti su u Berlin na detaljnu pretragu. Neposredno po oslobođenju Beograda, deo Ćorovićeve biblioteke je razvučen, jer su u početku oslobodioci mislili da je reč o svojini okupatorovog instituta. Nakon završetka Drugoga svetskog rata povraćen je u Beograd veliki deo Ćorovićeve rukopisne ostavštine: većina rukopisa i znatan deo prepiske. Pre nego što su rukopisi i korespondencija bili vraćeni porodici, veći broj rukopisa bio je uzapćen. Nekoji Ćorovićevi radovi, poput studije Srebrnica u srednjem veku, štampani su pod tuđim imenom. Na sudskom procesu koji je vođen, "autor" je osuđen na robiju i povraćaj rukopisa. Međutim, svi rukopisi tada očigledno nisu vraćeni. Isti "autor" naštampao je znatno kasnije Etnogenezu Jugoslovena. Prvih stoosamdesetak stranica te knjige jesu gotovo čist prepis odgovarajućih delova Ćorovićeve Istorije Srba. Načinjeni su na osnovu rukopisne studije kojom je Ćorović obavljao pripremne radove za pisanje velike sinteze o istorijskoj prošlosti srpskog naroda. Budući da je za ovo tužno otkriće zaslužan jedan ugledni univerzitetski profesor, o svemu tome biće više reči drugom prilikom i na drugom mestu.

Vladimira Ćorovića Gestapo nije uhapsio. Znajući dobro da se nalazi na crnoj listi, Ćorović je napustio Beograd zajedno sa jugoslovenskom vladom. Planirano je da se sa aerodroma u Nikšiću prebaci prvo u Grčku, a potom u Englesku. Poginuo je, međutim, u avionskoj nesreći 17. aprila 1941. godine.

Izvanredan poznavalac istorijskih izvora, predan arhivski radnik, Ćorović je jednovremeno bio i vrstan poznavalac srodnih naučnih grana: istorijske geografije, arheologije, filologije, etnologije, folklora, istorije književnosti, istorije umetnosti, filozofije. U mladosti je, sledeći starijega brata Svetozara, priznatog književnika, pisao pesme i kraće priče. Prvu pričicu za decu (Zlo društvo), kao i prvu pesmu (Kiselo grožđe) obelodanio je sa trinaest godina u "Spomenku" 1898. Okušavao se kasnije uspešno i u prevođenju, posebno sa nemačkog jezika. Između ostalog, preveo je i Ničeovo znamenito delo "Tako je govorio Zaratustra". Sjajno opšte obrazovanje, znanje svetskih jezika (nemačkog, francuskog, italijanskog, engleskog, ruskog), minuciozno poznavanje grčkog, latinskog i staroslovenskog jezika, omogućili su mu ostvarivanje odličnih studija iz različnih naučnih oblasti.

Nesporno, Vladimir Ćorović je bio pre svega i iznad svega - radoznao istoričar. Zavidno znanje klasičnih jezika i staroslovenskog upućivalo ga je na proučavanje starije srpske, jugoslovenske i balkanske istorije i kulture. Znanje svetskih jezika, ljubav prema arhivima, usmeravali su ga jednako i put proučavanja novije istorije i kulture. Tokom nedugog života, poginuo je u pedeset šestoj godini, napisao je brojne knjige, množinu obimnih studija i rasprava. Tačan popis njegovih manjih radova rasturenih po periodici, ne samo onoj stručnoj gde se prirodno očekuju, kao i po dnevnim listovima - ne može se još uvek pouzdano načiniti. Svakako ih je znatno više, nego li što to iskazuje njegova bibliografija (Jeremija Mitrović: Bibliografija Vladimira Ćorovića, Istorijski glasnik, 1-2, Beograd, 1976, 205-313).

Posedovao je vrlinu inače retku u istoričara - spremnost da se smelo suoči sa istorijskim trenutkom kome sam svedoči, štaviše u kome je zapažen, aktivan učesnik. Uspeo je, što je još ređe, da savremena istorijska događanja i pojave podvrgne naučnoj analizi, proceni i oceni u onoj meri objektivnoj, koliko je to moguće ljudskoj kratkovekosti i prirodnoj zasenjenosti vremenom u kome se upravo živi. Gledani u sledu, radovi ukazuju na tri značajne Ćorovićeve odlike:

a. sluh za odbir "pravih" tema;

b. postupnost i sistematičnost u razmatranju problema;

v. naglašena sklonost sintetičkom sagledavanju zbivanja.

Prve značajne radove, posebno štampane monografije, objavio je već tokom studija: Istorija srpskog akademskog društva "Zora" u Beču. Prilog istoriji omladinskog pokreta (Ruma, 1905), Vojislav Ilić (1862-1894). Književna studija (Mostar, 1906), Mostar i njegovi književnici u drugoj polovini XIX stoleća (Mostar, 1907). U "Prijegledu Male biblioteke" u Mostaru 1905. naštampaće zanimljiv tekst povodom smrti glasovitog istoričara - Ilariona Ruvarca. U svojoj dvadeset prvoj godini života (1906), malom studijom o narodnim pesmama koje opevaju odlazak Svetoga Save u kaluđere, postaće saradnik znamenitog Jagićevog časopisa "Archiv fur slavische Philologie".

U međuratnom razdoblju Ćorovića privlače, pored niza manjih, nekolike obimne teme: život i rad Svetog Save, istorija Bosne, odgovornost kraljevine Srbije za izbijanje Prvog svetskog rata, ideja jugoslovenstva, istorija kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, potonje Jugoslavije i napokon istorija srpskog naroda. O Svetom Savi napisao je niz odličnih rasprava i manjih članaka. Pripremio je za štampu izdanje spisa Svetog Save. Objavio je i izuzetno zanimljivu, građom bogatu knjigu, Sveti Sava u narodnom predanju (1927). Istorija (odnosno historija) Bosne bila je, tokom vaskolikog Ćorovićevog radnog veka - velika ljubav i preokupacija. Napisao je mnoštvo studija i rasprava iz te problematike. Pisao je iscrpno, između ostalog, o banu Kulinu (1921), o banu Boriću i njegovim potomcima (1940), o poreklu Kotromanića i kralju Tvrtku I. (1925), o hercegovačkim manastirima (1912, 1922), o voljenom Mostaru i srpskoj pravoslavnoj opštini u njemu (1933). Nimalo slučajno, pristupnu akademsku besedu posvetio je problemu teritorijalnog razvoja bosanske države u srednjem veku (1935). Jednako se bavio i problemima vezanim za noviju istoriju bosansko-hercegovačkih prostora, Rezultat takvih interesovanja i proučavanja jesu studije o Mehmed begu Kapetanoviću (1911), odlična monografija o Luki Vukaloviću i hercegovačkim ustancima 1852-1862 (1923). Zajedno sa Seifudinom efendi Kemurom objavio je pesme bosanskih Muslimana iz XVII., XVIII. i XIX. veka (1912). Rano se odlučio da napiše i vlastito viđenje političke i kulturne istorije Bosne i Hercegovine (1925), izloživši pritom složena događanja, pokrete i pojave na najjednostavniji, najrazumljiviji mogući način. Zanimljivo je i ubedljivo njegovo poznije razmatranje političkih prilika u Bosni i Hercegovini (1939). Krunu Ćorovićevog rada na istoriji Bosne predstavlja monografija Historija Bosne, koja obuhvata razdoblje od početaka do pod kraj petnaestoga veka (1940). U času objavljivanja prve knjige, izvesno je bio priveden blizu kraja rad na političkoj istoriji od petnaestog veka do naših dana, kao i izvanredno značajan rad na kulturnoj istoriji Bosne. Nažalost, rukopis je nestao u ratnim smutnjama.

Ćorović je sistematski proučavao politička zbivanja i zakulisne političke igre velikih sila, koje su prethodile izbijanju Prvoga svetskog rata. U tu svrhu započeo je sa izdavanjem diplomatske prepiske kraljevine Jugoslavije. Godine 1933. štampana je prva knjiga. Obuhvata razdoblje od 1. januara 1902. do 1. juna 1903. Knjiga se, nakon završenog štampanja, nije pojavila u prodaji, u bibliotekama. Tiraž je zadržan u magacinima sve do 1936. godine kada je Ćorović objavio svoju daleko najbolju monografiju: Odnosi između Srbije i Austrougarske u XX veku. Tada je konačno i neopozivo odlučeno da se knjige ne smeju rasturati (puštati u slobodnu prodaju i promet) zbog "viših državnih interesa". U pitanju, uistinu, jesu bili "državni interesi", ali Trećeg Rajha. Prema kazivanjima koja su doprla do porodice, tiraži su bili od strane Nemačke otkupljeni i uništeni. Izuzetak predstavlja dvadesetak primeraka "Odnosa" koji su bili namah po štampanju poslati nekojim bibliotekama i koje je sam autor uzeo iz štamparije. Još je gori slučaj sa Diplomatskom prepiskom kraljevine Srbije. Prema neproverenim svedočenjima, sačuvano je svega desetak primeraka knjige. Nedavno, nastojanjem Biblioteke Grada Beograda, ponovo je štampano (nažalost, ne reprint) kapitalno Ćorovićevo delo Odnosi između Srbije i Austrougarske u XX veku. Od svih Ćorovićevih velikih monografija, ovo delo u najvećoj mogućoj meri govori i o današnjem političkom i istorijskom trenutku. Štaviše, ono jeste najbolja, najtemeljnija i najsloženija analiza vaskolikog jugoslovenskog, južnoslovenskog i balkanskog problema.

U političkom pogledu Ćorović je bio nacionalista-Jugosloven. Proučavajući tokom radnog veka istoriju južnoslovenskih i balkanskih naroda bio je ubeđeni zagovornik ideje čvrstog, nezavisnog Balkana i snažne jugoslovenske državne zajednice u njegovom središtu. Znatno vreme posvetio je proučavanju obnavljanju srpske državnosti u novom veku. O tome najbolje svedoče monografije: Karađorđe i Prvi srpski ustanak (1937), Srbija od 1858-1913 (1937), Naše pobede (1929), Velika Srbija (1924). Budući da je poslednje pomenuto delo (Velika Srbija) naglašeno zagovaralo ideju jugoslovenstva, ono je u Zagrebu 1928. preštampano, uz Ćorovićev pristanak, pod drugim naslovom - Ujedinjenje. Vlastito viđenje političkog položaja, uloge, ali i moguće budućnosti Balkana izneo je u izvrsnoj monografiji: Borba za nezavisnost Balkana (1937). Ideja jugoslovenstva dosledno je sprovedena u najdržavotvornijoj Ćorovićevoj monografiji - kapitalnoj Istoriji Jugoslavije. Uzgred budi rečeno, u svojim poslednjim odeljcima, ona sadrži i najznasnovaniju, pa i najoštriju kritiku i ocenu vladavine Karađorđevića, posebno kralja Aleksandra. Mnogo oštriju, a svakojako dokumentovaniju od onih koje su pisali socijalisti i komunisti između dva rata, od tekstova koje je, na primer, pisao "Zatarac" (Milovan Đilas).

Zanimljivo i dragoceno svedočanstvo o Ćorovićevom dubokom ubeđenju da ideji jugoslovenstva treba sve podrediti i u njeno ime mnogo šta spremno i svesno zaboraviti - vidno dolazi do izražaja u knjizi o patnjama Srbije, Bosne i Hercegovine tokom Prvog svetskog rata (Crna knjiga, 1920). Pišući, između ostalog, o zločinima austrijskih divizija u Mačvi, Ćorović je svesno, u ime jugoslovenstva i zajedništva, prećutao nacionalni sastav tih divizija. Tu činjeničnu nedorečenost, izgovaranje tek polovine istorijske istine, zamerili su mu i najbliži prijatelji.

Istorija srpskoga naroda, zajedno sa Istorijom Jugoslavije (Beograd, 1933), predstavlja vrhunac Ćorovićevih napora da sintetički sagleda sudbinu jugoslovenskih naroda, koji su se 1. decembra 1918. godine ujedinili u zajedničku državu. Istorija Jugoslavije osmišljena je i ostvarena u duhu nepokolebljivog jugoslovenstva. Izbor opisanih, tumačenih istorijskih događaja, a pogotovu njihova ocena, u službi su sistematskog građenja jugoslovenskog jedinstva, jugoslovenske državne zajednice. U stručnoj literaturi je isticano od strane istoričara koji nisu bili srpske nacionalnosti, kako se Ćoroviću nikako ne može prebaciti da ijedan narod među jugoslovenskima posebno veliča, još manje da nekoji u bilo čemu osporava. Ćorović je u susretljivosti išao i dalje! Određene konstrukcije istorijskih zbivanja, pa kadkad i njihovo tumačenje preuzimao je iz zvanične nacionalne istorije drugih jugoslovenskih naroda, iako je kao istoričar z n a o da nekoji poput, primerice, glasovitog sporazuma "Pakta konventa", ili tobožnjeg kneza Iljka i njegovih pomorskih pobeda - nisu ni istorijske činjenice, niti istorijske istine.

Istorija srpskoga naroda jeste pisana u jugoslovenskom duhu, ali u znatno manjoj meri. Nastala je u vremenima krize jugoslovenstva, u predvečerje Drugoga svetskog rata i u godinama razbuktavanja ratnog požara. Hrvatski i slovenački nacionalisti postepeno se organizuju u borbi protiv Jugoslavije i jugoslovenstva, a Srbi odgovaraju osnivanjem Srpskog kulturnog kluba. Istorija srpskoga naroda, ne samo imenom, jeste i odraz zamora Ćorovićevog bezrezervnog oduševljenja jugoslovenstvom.

Rukopis Ćorovićevog kapitalnog dela Istorija srpskog naroda imao je neobičnu sudbinu. Uoči nemačkog napada na Jugoslaviju našao se, većim delom, u posedu izdavača, knjigoljupca i vrsnog urednika - Petra Petrovića. Manji deo rukopisa ostao je u Ćorovićevoj široj porodici. Svestan da traganje Gestapoa za Ćorovićem znači jednovremeno i veliku opasnost po sam rukopis - delo je sklonio na sigurno mesto, van Beograda. Izloživši sebe i porodicu mogućnosti da život okončaju u logoru - rukopis je sačuvao. Čuvao ga je kao najveću dragocenost i u posleratnim godinama sve do trenutka kada je procenio da nastaju druga, po Ćorovićevo delo bolja vremena.

Istorija srpskoga naroda načinjena je tako da uporedo upućuje i u političku i u kulturnu istoriju Srba. Pisana je uzornim stilom, lepim književnim jezikom. Složena događanja i pojave prikazani su na jednostavan, uverljiv način. Ćorovićevo delo lako se čita, a čitalac jeste obilato nagrađen. Istorija srpskoga naroda pruža odgovore na pitanja koja se tiču prošlosti, ali i sadašnjeg istorijskog trenutka. Pažljiviji čitalac uočiće i implicitne poruke koje se odnose na moguću budućnost. Delo Vladimira Ćorovića uzvraća čitaocu u meri koja je srazmerna uloženom trudu.

Istorija srpskoga naroda štampana je prvi put 1989. godine u izdanju Beogradskog izdavačkog grafičkog zavoda pod naslovom Istorija Srba. Knjigu su, prema Ćorovićevom rukopisu, priredili za štampu dr Rade Mihaljčić i dr Radoš Ljušić. Izdanje koje je sada pred čitaocima razlikuje se od BIGZ-ovog u toliko što je u njemu dosledno, do kraja poštovan Ćorovićev rukopis. Nisu vršene nikakve materijalne ispravke, dopune, niti lektorske intervencije. Pravopis je usklađen sa današnjim koliko je to bilo neophodno. Priređivači ovoga izdanja opredelili su se za naslov koji je Ćorović kao prvi predložio svome izdavaču, Petru Petroviću (izdavaču Istorije Jugoslavije, izdavaču i uredniku glasovite biblioteke "Narodno delo"). Naime, Ćorović je predložio da se njegova Istorija nazove Istorija srpskoga naroda, ili, pak, Srbi (politička i kulturna istorija).

Sudbina Ćorovićevih radova nakon njegove smrti i posle završetka Drugoga svetskog rata bila je neobična. Čovek čiju je glavu Treći Rajh tražio i po koju je i došao istoga dana kada je okupiran Beograd - proglašen je za narodnog izdajnika i državnog neprijatelja. Decenijama, svakog četvrtog aprila, na Dan studenata, štampa, radio (kasnije i televizija) napadali su mrtvoga Ćorovića nazivajući ga sintagmom "krvavi rektor", sintagmom koju je osmislio zakleti neprijatelj ideje jugoslovenstva - pop Korošec. Ćorovićevi rukopisi se nisu mogli štampati. Svojevremeno je i Srpska književna zadruga odbila da štampa autorovu nedovršenu monografiju o Svetoj Gori i Hilandaru. Monografije, studije, članci Vladimira Ćorovića nisu, po pravilu, citirani u stručnoj literaturi. Međutim, zdušno su prepisivani. Događalo se , ne jednom, da čovek koji je upravo završio prekucavanje Ćorovićevog teksta u sledećem pasusu napadne nemilosrdno pogrešne polazišne stavove buržoaskih istoričara "tipa jednog Vladimira Ćorovića". Političari nisu dozvolili ni štampanje Istorije srpskog naroda. Jedan izdavač (Interpres) bio je krajem sedme decenije spreman da delo štampa. Izvršio je neophodne pripreme, ali zabranu je izrekao Veljko Vlahović. Isto se ponovilo desetak godina kasnije sa jednom izdavačkom kućom na Rijeci.

Nastupila su drugačija vremena i Ćorović se nanovo mogao štampati. Otišlo se u drugu krajnost. Izdavači su se nadmetali ko će više Ćorovićevih knjiga objaviti. Nešto je ipak ostalo zajedničko i vremenima kada se Ćorović nije smeo štampati i ovima sadašnjim kada je objavljivanje njegovih dela poželjno. Zabranjivan je i osporavan, a nije bio čitan. Danas je hvaljen, veličan. Iznova su u tome najglasniji oni koji ga ne čitaju. Međutim, delo Vladimira Ćorovića, posebno knjige Odnosi Srbije i Austrougarske u XX veku i Istoriju srpskoga naroda danas treba čitati s velikom pažnjom. One ne govore o samo prošlosti, već i o sadašnjosti, a pomalo i o budućnosti Srba.

četvrtog juna 1997. godine.

<<   Sadržaj