Dia per dia

La darrèra enquista lingüistica, la qui estó comanditada per l'ÒPLO, qu'ei parescuda: https://www.ofici-occitan.eu/fr/restitution-des-resultats-de-lenquete-sociolinguistique/ Com dens las precedentas, ne s'agiva pas de mesurar lo grad de coneishença e de practica de l'occitan qui lo monde an, mes lo grad de coneishença e de practica de l'occitan qui disen d'aver. Çò qui ei completament diferent. E shens que sia precisat a nat moment, çò qui disen lo monde qu'ei pres per vertat vertadèra e que se'n tira estatisticas.

Atau, en Cruesa, departament on demori despuish lo 22 de noveme 2019 shens aver entenut en fèit d'occitan arren mei que Bona nuech, que i auré enter l'11 e lo 13 % de locutors.

Çò qui ei un locutor ? Eh donc, la vertat qu'ei terribla: ne podem pas sonque constatar qu'en Occitania, segon las enquèstas lingüisticas miada tà tèrmi per diferentas collectivitats despuish un vintenat d'ans, n'ei pas quauqu'un qui parla occitan regularament, ni quauqu'un qui sap parlar, mes quauqu'un qui ditz de parlar o de saber parlar. L'engan qu'ei totau.

Au ras d'aquò, los lingüistas qui estudian los parlars deu Creishent que'ns disen que los locutors dab qui tribalhan qu'an peu torn de 70 ans e mei. Ne vòu pas díser d'aulhors que tots los cruesés de 70 ans o mei e parlen occitan o un parlar deu Creishent! Per aquò, en Cruesa la poblacion qu'ei mei atjada qu'aulhors (https://www.insee.fr/fr/statistiques/2011101?geo=DEP-23#consulter-sommaire) e fin finala la chifra de 11, 12 o 13 % de locutors qu'ei crededera. Mes estranhament, los parlars locaus ne s'entenen pas tà díser jamei.

Qu'ei parièr se parlam deus Pirenèus Atlantics. A Pau, vila on se dan regularament lo monde de la campanha bearnesa, ne s'i enten pas a parlar occitan un còp l'an. Meilèu un còp a an passat, un còp cada tres ans. A mensh de frequentar lo demiei occitanista, e enqüèra. En Cruesa, la question ne's pausa pas, per'mor que ne i a pas nat demiei occitanista, sonque un demiei patoesejaire qui ne passa pas lo nivèu d'ambicion de "club de patoès", legetz tau tresau atge (aquò evolucionarà? N'ei pas defenudt d'ac esperar).

Un còp, deu temps qui èri enqüèra a Pau, que demandèi a la mia panissèra se parlava bearnés. Que'm responó:

— Je le parle un peu.

Que'u digoi lavetz: Que hè hred, aqueste matin !La soa responsa qu'estó: "Ah non, ça, j'ai pas compris."

Atau que n'ei de las nostas enquèstas: que son comptabilizats locutors monde qui saben tot dòi díser Adiu, quin va ?(e qui n'ac disen pas jamei, de tota faiçon). E atau qu'avem enter 11 e 13 % de locutors, de monde qui d'autes còps ne serén pas solament estats comptabilizats locutors passius.

N. B.: la presidenta de l'ÒPLO que ns'explica que "s'i pòt considerar ua lenga com sauvada a comptar deu 30 % de locutors." Tant qui ne s'i aja pas definit çò qui ei un locutor, n'èm pas guaire avançats d'ac saber. Que caleré tanben definir quaus son los usatges de l'occitan dont s'i hè compte. Entà que comprengatz miélher çò qui voi díser, brombatz-vse que i avè shens dobte mei deu 30 % de locutors drin pertot en Occitania en 1939...

Aquestes torns, que m'interèssi au sarde; d'aulhors, los legedors d'aqueste blòg que's son poduts avisar que l'èi citat dus còps recentament, dens l'article suus francismes e dens l'article sus l'origina de las evolucions foneticas deu gascon. N'ei pas lo prumèr còp dens la mia vita qui m'i interèssi, mes quan m'i interessèi d'autes còps, ne tribalhavi pas de cap a la lingüistica gascona, ne cercavi pas arguments contra los qui vòlen a tota fòrça que hèra de particularitats màgers deu gascon e s'expliquen peu "substrat protobasco". Eh donc, aquestes torns qu'èi lejut dus libes d'un lingüista catalan qui s'èra installat en Sardenha e i vivè, Eduardo Blasco Ferrer: La lingua sarda contemporanea, grammatica del lugodorese del campidanese, e Storia linguistica della Sardegna (aqueste que soi de cap a l'acabar). E la mia conclusion qu'ei que ne podem pas parlar de las particularitats gasconas shens conéisher las deu sarde.

Lo sarde, qu'ei ? Non pas un dialècte de l'italian, mes ua lenga romanica a part sancera ! De mei, lo sarde que hè partida de la Romània occidentau, l'ensemble de las lengas romanicas qui hèn lo plurau en -s (au contra de las lengas de la Romània orientau, qui hèn lo plurau en -i tau masculin e en -e tau femenin: italian, dalmata, romanés, aromanés). Lo sarde que compren dus dialèctes: lo logodorés, qui ei demorat mei pròche deu latin e deu sarde primitiu, au centre-nòrd de l'illa, e lo campidanés, au centre-sud e au sud, qui a patit l'influéncia toscana (en hant brac, la republica de Pisa que dominè l'illa deu sègle XIau au XIVau). Entrams los dus dialèctes que patín puish l'influéncia deu catalan (a comptar deu sègle XIVau la Corona d'Aragon que dominè l'illa), puish la deu castelhan.

Lo nòrd de l'illa qu'ei a despart: aquiu, l'influéncia toscana qu'estó mei hòrta e los idiòmas qui s'i parlan uei lo dia que's restacan au toscan; de mei, que sembla que i avosse ua immigracion còrsa horta dens la region deu nòrd-nòrd-èst aperada Gallura, qui a clarament parlars de tipe còrse. Que s'i parla, de mei, genoés a la punta sud-oèst de l'illa poblada per ua poblacion refugiada de l'illa ancianament genoesa de Tabarca, e catalan a l'Alguer.

Lo sarde qu'a mei de locutors que l'occitan, que s'i parla sarde adarron drin pertot, e dinc a las comunas popularas de l'airau urban de Cagliari (au mensh qu'èra lo cas dens las annadas 90, quan i anèi), mes la lenga qu'a clarament tendéncia a har arrèrpè. Lo son ensenhament n'a pas enqüèra guaire passat l'estadi experimentau, un usatge oficiau deu sarde qu'ei possible, dab nòrmas ortograficas reconegudas per la Region, mes com lo monde son escoliats en italian, non va pas hèra luenh. Lo sarde qu'estó ua lenga administrativa abans d'estar remplaçat peu catalan, puish peu castelhan; que i a ua literatura, mes n'atenh la celebritat (relativa) de l'occitana, arren de comparable aus trobadors o a Mistral. Lo futur deu sarde qu'ei sombre.

Mes que son quate punts comuns de las particularitats deu sarde dab las deu gascon qui an aperat la mia atencion e qu'ei d'aquò qui volerí parlar.

1) Prumèr, lo sarde que coneish un enonciatiu, ca (La lingua sarda contemporanea, p. 198): "Aquesta conjoncion que pòt aparéisher sola, shens nada valor afectiva, dab la tòca d'introdusir un enonciat simple", ce'ns ditz l'autor): Eh, naro, ca semus pagos ! "eh, [ce] disi, qu'èm pòcs!"

2) En parlars deu dialècte campidanés que i a, n intervocalica que cad. Que s'i a volut explicar aquera caduda peu substrat (lo palèosarde, lenga qui's parlava abans la conquista romanica). Tà Eduardo Blasco Ferrer, qui ne sembla pas eth tanpòc partisan d'aperar lo substrat a l'ajuda a tot pip-pap, que i avó prumèr ua nasalizacion de las vocalas contiguas a las n-s e qu'escriu que "Jungemann (1) qu'a demonstrat que lo procèssus de la nasalizacion ei explicable per ua assimilacion de las vocalas contiguas a la nasau intervocalica latina, e que au mensh per l'ibèroromanic aqueth fenomèn que s'inscriu dens la fenomenologia suberordenada de la lenicion." [la lenicion qu'ei la sonorizacion de [k], [p], [t] enter duas vocalas]

3) En parlars logodorés que i a, la f deu latin que's realiza [h] e que pòt autanplan desparéisher.

4) En d'autes parlars, campidanés, r iniciau que passa a arr. Ací tanben, Eduardo Blasco Ferrer qu'estrema l'accion deu substrat.

Que son donc quate particularitats màgers deu gascon qui's retròban pertot o en ua partida deus parlars sardes ! De segur, los defensors de la teoria deu substrat, desesperats, que voleràn que lo palèosarde e sia estat aparentat dab lo protobasco. Tà vertat díser, que i a en sarde quauques mots vienguts deu palèosarde qui's retròban en basco; per d'autes mots qu'an hèit comparèrs dab l'etrusc o dab l'albanés. Arren de tot aquò n'ei important tau subjècte qui ns'interèssa ací. Los mots que viatjan; golosti ("agreu"), mot sarde qui's retròba identic en basco (uei lo dia gorosti, dab lo passatge de [l] deu protobasco a [ɾ]), que pòt estar un empront a l'ibèr; que i avó lhèu, a un moment de la Protoïstòria, ua installacion d'ibèrs en Sardenha (la causa qu'ei probabla, ce disen los especialistas), e los ibèrs qu'avèn podut emprontar aqueth mot au protobasco; o lavetz la lenga deus ibèrs e lo protobasco qu'èran lengas parentas, derivadas d'ua madeisha protolenga (se non m'engani, lo lingüista basco Joseba Lakarra qu'ac considèra possible). En tot cas, qu'ei hèra mei economic de pensar que la caduda de n intervocalica, lo passatge de r- a arr-, etc. estón lo resultat de tendéncias presentas en latin parlat a comptar au mensh deu sègle IVau, e que n'ei pas estonable se'n trobam exemples en Gasconha, en Portugau, en Catalonha, en Castèlha e en Sardenha. Per çò qui ei deu basco, luenh d'estar l'encausa d'aqueras evolucions particularas, que las auré au contra patidas per'mor deu bilingüisme protobasco-latin existent en Navarra au mensh dens las classas hautas, e qu'aurén hèit que lo protobasco e deviengosse lo basco qui coneishem uei lo dia.

(1) L'autor que hè referéncia a un libe deu lingüista alemand Jungemann, La teoría del sustrato y los dialectos iberoromances y gascones, Madrid, Gredós, 1956.

Non i a guaire, La République des Pyrénées que reportava un escambi mordent enter Joan Salas-Lostau e Gilabèrt Nariòo, a prepaus de la lenga nosta. Joan Salas-Lostau qu'avè anat har ua conferéncia, a Castethins que crei qu'èra, e Gilabèrt Nariòo que'u tiengó de tòla en assegurant que ne calè pas parlar d'occitan, per'mor que lo gascon "ei ua lenga bascolatina".

Joan Salas-Lostau qu'ei un saberut qui n'a pas produsit gran causa a tot long de la soa vita (la soa edicion de Vita vitantade Camelat que deveré paréisher a Reclams d'ací tà la fin de l'an). Ne's pòt pas díser que lo son passatge a l'Inspeccion generau de l'Educacion nacionau, on èra encargat de las lengas regionaus, e's sia caracterizat per progrès esmiraclants dens l'ensenhament de l'occitan (perdonatz-me la litòta). Dens las annadas 90, qu'ahortiva dejà, davant los sons estudiants de l'IUFM, que "[l'occitan] avè practicament desparescut"; quauques ans apuish, qu'impausava lo nom d'Institut occitantà l'organisme creat a Pau per Francés Bairon, ahiscant atau los qui, en Bearn, e refusan aqueth tèrmi d'occitan a crear l'IBG (qu'ac cau donc portar au son passiu). Per aqueths ans, exprimint-se dens la premsa locau, que declarava: "Le patois est mort; il reste l'occitan", com se ne se'n tornava pas tau medish, com s'èra desirable d'aver un occitan desincarnat hòra de la practica de tot dia, per tan francizada qui posca estar a bèths còps (non tostemps, de bèra pausa). Tà fenir, que fondava ua academia autoproclamada occitana lo prètzhèit de la quau ei de hicar de pès un estandard de basa lengadociana qui caleré impausar de Culant a Quilhan e de Baiona a Niça... au mensh a l'escriut, per'mor que lo lor site ne ditz pas arren de la prononciacion d'aqueth estandard: que's coneish que tad eth l'occitan n'ei pas ua lenga qui s'a a parlar tot dia, mes ua lenga qui deu estar la d'un aròu d'intellectuaus. Dens las annadas 1990, que s'i disè que i avè monde qui atendèn la mort deus darrèrs locutors natius tà impausar un occitan estandard, mes arrés ne'm digó pas jamei qui podèn estar aqueth monde. Eh donc, qu'èran Joan Salas-Lostau, Joan Penent e la lor hadèrna de fanatics mespresius deu monde (n'escrivi pas deu pòble, qu'ei un mot suu quau e's caleré prumèr enténer), qui n'an pas atendut la fin de l'occitanofonia naturau entà aviar lo lor prètzhèit. De segur, Joan Salas-Lostau e los sons amics de l'academia autoproclamada que representan çò que i a de sordeish dens l'occitanisme.

Totun, n'aurí pas, en aquera discuta enter los dus òmis, dat rason tanpòc a Gilabèrt Nariòo. Eth tanben qu'a ua responsabilitat dens l'espandida deu bearnisme e deu gasconisme au cors deus darrèrs trenta ans: quan "Jann" Lafita e comencè de's manifestar e d'amuishar la soa volentat de tribalhar de cap au gascon, Miquèu Grosclaude e Gilabèrt Nariòo n'avón pas arren de mei pressat que de'u barrar las pòrtas de Per Noste; la seguida, que la coneishem: que "hasó secession". Dens las annadas 90, Gilabèrt Nariòo que passava per lingüista en Bearn, hèras que'u ne credèn, e de segur quan avèm besonh d'un mot (lo sol diccionari per lavetz qu'èra lo Palay, e n'èra pas informatizat) qu'èra ad eth qui ns'adreçàvam. Ací que cau que sii aunèste: que m'ensenhè hèra de causas, per la soa disponibilitat, la soa bona coneishença deu gascon de Bearn, e en especiau en corregint los manuscrits deus mens prumèrs libes. Per exemple, ad aqueth moment que credí que mesclarèra un vèrbe dab alternança vocalica e qu'escriví fautivament *mèscli, *mèsclas, *mèscla... Nariòo, se n'èra pas lingüista, que coneishè totun pro plan lo gascon entà estar un deus membres deu Conselh de la lenga occitana creat a las fins de las annadas navanta. Mes a comptar d'aqueth moment que comencè de defénder posicions criticablas dab arguments barlòcs, acusant a Domergue Sumien de reméter en causa la h aspirada gascona en preconizant formas com Olanda, Ongaria (e de mei Domergue Sumien qu'avè rason: vejatz lo men article deu 9 de junh 2019). Dab Nariòo, la preconizacion de formas com *Holanda, *Hongria, que devienè ua defensa de la gasconitat injustament atacada peus "centralistas lengadocians": la h gascona, drapèu de la nosta identitat, qu'èra en dangèr ! Gilabèrt Nariòo e Miquèu Grosclaude que quitèn lo Conselh; Maurici Romieu qu'estó mei intelligent qu'eths e que s'i esté.

Malurosament, Miquèu Grosclaude que morí au cap de drin. Per çò qui ei de Gilabèrt Nariòo, despuish aquera error istorica d'aver quitat lo Conselh, que publiquè lo son mediòcre diccionari francés-gascon, e despuish ençà lo son ròtle dens la lingüistica gascona n'a hèit que diminuir. Après aver ahiscat a "Jann" Lafita a la secession lingüistica, qu'a fenit per seguir eth medish aqueth camin, per anar tà reünions d'Esprit gascone per predicar a favor d'ua region Gasconha. Qu'èm en democracia e cadun qu'ei libre de las soas causidas tant qui respèctan las deus autes: qu'ei lo cas de las causidas de Gilabèrt Nariòo (qu'ei ua grana diferéncia dab las causidas de Joan Salas-Lostau). Mes aquò n'autoriza pas a Gilabèrt Nariòo a díser que lo gascon e seré ua lenga "bascolatina". Que i a lengas latinas, lengas qui derivan deu latin; daubuns que considèran lo gascon com ua lenga autonòma, qu'ac ei, mes l'element basco en gascon que's reduseish a quauques detzenats de mots, e non deus mei corrents (que i a shens dobte mei de mots d'origina germanica en gascon que de mots d'origina protobasca). Qu'èi demostrat ací qu'atribuir las especificitats de la fonetica istorica gascona au "substrat basco" ei problematic e contestable. Lo gascon qu'ei, sia un dialècte de l'occitan, sia ua lenga occitanoromanica. Ne disen pas de l'anglés que sia ua lenga germanolatina !

E d'ua faiçon mei generau, se poish compréner (umanament) que de qui n'i a, descoratjats e esmalits per l'actitud d'ua minoritat de lengadocians (los qui militèn a favor de la "région Occitanie"), e s'estimen mei de's recentrar sus la Gasconha, n'ei pas ua excusa tà barloquejar e fraternizar dab monde qui passan mei de temps a criticar los qui s'esfòrçan de defénder e de promòver lo gascon que non pas a defende'u e promòve'u eths medishs; enqüèra mensh tà díser bestiessas mei granas que si.

Qu'ei un debat qui's hasó aulhors, quasi ua controvèrsia: e i a francismes qui poscam adméter ? Ne parli pas deus francismes hèits espontanèament peus qui n'an pas enqüèra ua mestria completa de la lenga nosta, mes deus qui son presents en gascon (en occitan en generau) despuish generacions e a bèths còps sègles. Que m'a hèit gai, aquestes dias, de trobar ua confirmacion de la mia posicion dens ua gramatica sarda. L'autor que parla deu lexic, sosmetut, de segur, a l'influéncia de l'italian. Tot prumèr, que constatarèi que ne parla pas en nat moment d'espudir los empronts qui lo sarde e hasó au catalan e au castelhan (l'isla qu'estó dominada per l'Aragon, puish per l'Espanha, de la mieitat deu sègle XIVau dinc a las prumerias deu sègle XVIIIau). Citant a Gusmani, un lingüista italian qui a tribalhat de cap a la question de las interferéncias enter las lengas, qu'escriu: "Inoltre, ha ragione Gusmani nel differenziare il pretto imprestito lessicale da quello che viene inserito nell'alveo della lingua e adattato a tutte le regole grammaticali e di evoluzione di essa, divenendo poi un elemento in più del lessico. Faccio un esempio: il vocabolo italiano bordelloè passato al sardo con l'accezione "fracasso", ma il verbo corrispondente, burdellare, -ai, "fare fracasso (L: si burdellaban sas betzas a úrulos "le vecchie si prendevano a urla facendo gran fracasso") è una innovazione isolana e dunque ha diritto alla sopravivvenza." (Eduardo Blasco Ferrer, La lingua sarda contemporanea, Cagliari, Edizioni della Torre, 1986; p. 51).

Qu'arreviri: "De mei, qu'a rason Gusmani de diferenciar l'estricte empront lexicau deu qui ei inserit au còr de la lenga e adaptat e totas las soas règlas gramaticaus e d'evolucion, e qui devien un element mei deu lexic. Que balhi un exemple: lo mot italian bordelloqu'a passat tau sarde dab l'accepcion "batahòri", mes lo vèrbe corresponent, burdellare, -ai, "har batahòri" ((L: si burdellaban sas betzas a úrulos "las vielhas que's pelejan dab uglets en hant gran batahòri") qu'ei ua innovacion insulara e donc qu'a lo dret de subervíver" (1).

Que pensi ací a mots com mossuralha, mossurèra, qui son donc legitimes e legitiman mossur, o a choès, qui ne i a pas nat inconvenient a remplaçar per causida, mes qui calerà guardar dens las expressions per choès ("ua gojata beròja per choès"), quate e choès (còp au jòc de quilhas de nau).

Aquò dit shens voler obrir ua navèra controvèrsia, mes entà balhar arguments aus qui son sus la posicion qui defendi.

(1) La letra L que vòu díser que l'exemple ei en dialècte logodorian.

N'ei pas tot dia qui legi un libe editat per l'IBG. Qu'an hèit quauques reedicions d'òbras de felibres de l'Escòla Gaston Febus qui se n'ac valen: Esprabes d'amou, de Julièn de Casabona, un deus pòcs romans gascons d'abans 1945, qui èi lejut e relejut dens la soa edicion originau, e Lou matricule 1628, d'Edoard Moliar, un roman tanben, qui conta los soviers de l'autor deu temps de la guèrra de 1914-18, dont èi entenut a díser hèra de ben, mes qui n'èi pas enqüèra avut l'escadença de léger. Tà plan díser, deus libes editats per l'IBG qu'ei lo prumèr qui legi.

L'autor, qui morí l'an passat, qu'èra un membre actiu de l'IBG, mes en aquesta òbra ne trobaratz pas nat traç de l'ideologia hèra antioccitanista de l'associacion. E digam-d-ac de tira, n'ei pas hauta literatura, miélher enqüèra, n'ei pas arren qui's posca aperar literatura, mes ne crei pas, de tota faiçon, que Yan de Sègues avosse jamei aquera pretension. Que son soviers, de d'autes còps o recents, qui pertòcan, per la màger partida, a l'ahitau de Sègas près d'Auloron. Que's pòt comparar a las batalèras qui l'IBG publica tota setmana sus La République e L'Éclair dab lo títol Oéy en Bearn. D'aulhors, que m'an dit que Yan de Sègues que n'avè escriut uas quantas.

Que s'i parla, aquiu, mantun còp, de la vita vitanta deus paisans, tà plan díser deus paisans de d'autes còps, de la generacion de Yan de Sègues. Sovent, los tèxtes, que podem trobar que mancan d'interès taus qui n'an pas coneguda aquera vita. Per aquò, que conselharí aus mens lectors de léger aqueste libe. En efèit, Yan de Sègues qu'avè ua coneishença admirabla deu gascon. Qu'emplega quauques francismes, se voletz, com a part au lòd d'a despart, mes qu'ei pòc de causa au ras deu sarròt de mots e d'expressions qui podem apréner en lo legent, autanplan mots qui ne son pas suu Palay ! Ací que n'avetz un escantilh, qui transcrivi en grafia classica, las traduccions que son de l'autor:

acueishandat: "debout, une jambe repliée et en appui sur un mur, un arbre, etc."

croishit la crotz deus malhs: "fracturé le bassin"

troçar-se'n ua: "se rouler une cigarette"

tornar eths dias: "radoter"

gariassa: "crotte des poules"

pagèras: "normes concernant bâtiments, installations, etc."

esguinsh: "éclaboussure"

ne'ns vedèm pas eras vias: "nous attendions avec impatience"

Qu'ei un gascon de nautat, e aqueths mots, aqueras expressions, qu'auràn a càber dens lo gran diccionari gascon-francés en grafia classica qui calerà hargar un dia. Los ancians deu temps de Yan de Sègues, ne'us auram pas tostemps dab nosautes; profieitem shens mesura de çò qui ns'an a díser e a ensenhar tant qui i son !

Quan s'i deishè de parlar basco en Gasconha ? Ne pretendi pas ací respóner ad aquera question. Aqueste article qu'ei simplament ua reaccion a ua mapa qui estó publicada sus Facebook, e qui reproduseishi ací, segon la quau e s'i auré parlat basco en Bearn, en Lanas e en Hauta Bigòrra dinc au sègle XIau.

Dens los parlars d'Aspa e de Varetons, las consonantas oclusivas shordas intervocalicas deu latin - [k], [p], [t] - que's mantienen quan passan a [g], [b], [d] (sovent realizadas espirantas, d'aulhors) quasi pertot aulhors dens la Romània occidentau (França, Espanha, Portugau, Sardenha). Qu'ei un fèit conegut. Eh donc, lingüistas que i a – e pas deus mei incompetents, shens dobte – qu'an datat lo passatge de [k] a [g], de [p] a [b] e de [t] a [d]: que dataré de la fin deu sègle IVau.

Autament dit, se a Bedós, a Sarrança o a Lana e disen, per exemple, sapa (latin SAPA), au lòc que pertot aulhors e's ditz saba, que vòu díser que s'i parlava latin, en Aspa e en Varetons, dejà au sègle IVau. Autament, que diserén saba. Se s'i parlava latin au sègle IVau en Aspa e en Varetons, ei possible que s'i parlèsse basco au sègle XIau ? Lo basco, distint mes hèra pròche de l'aquitanic (que s'agiva probable de duas variantas de la medisha lenga) qu'estó portat per l'invasion vascona deu sègle VIau e qu'ei aquesta qui explica que s'i parle basco en Labord, en Baisha Navarra e en Sola. Mes en Bearn e en Lanas, e en especiau en Lanas ? Ne seré pas impossible, ce pensaràn daubuns: fin finala, se la diglossia francés-gascon e dura despuish quate sègles, la diglossia gascon-basco qu'auré podut durar au mensh autant.

Mes qui ditz aquò ne coneish pas la fòrça de la romanizacion, qui a comptar deu sègle IVau e s'emparè sus la cristianizacion (e vice-versa) entà har penetrar lo latin dens las campanhas mei estremadas. Que s'escad que coneishem lo prumèr avesque d'Auloron: qu'èra sent Grat, e que vivè au sègle Vau (https://fr.wikipedia.org/wiki/Grat_d%27Oloron). Se las vaths d'Aspa e de Varetons n'èran pas enqüèra cristianizadas ad aqueth moment, que'n devón viste estar, dab un avesque a las lors pòrtas, de la diocèsi deu quau e hasèn partida !

E l'aquitanic ? Se lo gau e s'estenhó enter lo sègle Vau e lo VIIau, segon las estimacions, que'n devó estar parièr de l'aquitanic. Lhèu l'arribada deus vascons -la sola causa qui'ns poderé perméter de pensar lo contari- e'u dé un navèth bohet, mes, totun, la lenga escriuta qu'èra lo latin, e la diglossia qu'èra a favor deu protogascon, qui demorava e èra vist com ua forma d'aqueth; n'èra pas de bèra pausa a favor deu basco.

Adara, perqué s'i parla basco au País Basco ? Quin s'i mantiengó ? Ne n'èi pas la responsa, mes que harèi un comparèr. Dens la hauta Edat Mejana, las poblacions deus dus costats deu baish Danubi qu'èran bilingües, eslau e latin tardiu; de l'un costat deu fluvi lo latin tardiu que trionfè, e que deviengó lo romanés; de l'aute costat, que ganhè la partida l'eslau, e que deviengó lo bulgar. Estranhament, lo romanés que trionfè, en partida, en un territòri (Valaquia, Moldavia) qui n'èra pas jamei estat roman (com lo basco en Gipuzkoa, en Biscaia e en Araba, regions qui n'èran pas bascas, ce sembla, quan los romans arribèn).

Mes rai. De saber perqué lo basco e s'ei mantiengut n'ei pas lo men problèma. Per venciva, que hè ariçar lo fanatisme de de qui n'i a qui gausan publicar mapas shens avançar lo mendre element de demonstracion e'ns vòlen har créder qu'au sègle XIau que s'i parlava basco a Pau, a Dacs e a Bedós.

Perqué consacrar un article a l'ensenhament de l'occitan en Lemosin ? Eh donc, que m'a semblat qu'aqueth subjècte e podè estar interessant entaus qui legen aqueste blòg, per'mor qu'ei malurosament causa sabuda que l'ensenhament de la lenga nosta n'ei pas autant espandit dens las academias deu nòrd deu país (Limòtges, Clarmont-Ferrand, Grenòble) com mei tau sud. E la situacion n'ei pas navèra: au miei de las annadas 1990, qu'èra dejà atau, e ja que n'agi pas totas las dadas, que sembla que i avosse un boom de l'ensenhament de l'occitan dens las annadas setanta, devuda a la vòga de l'occitanisme d'aquera tempsada, e que despuish ençà e dinc adara la lenga nosta n'aja pas hèit que recular en Lemosin.

L'anciana region Lemosin que hè partida adara de la Navèra Aquitània e donc deu territòri d'accion de l'ÒPLO, ua de las missions deu quau ei l'estructuracion de l'ensenhament de l'occitan. En heurèr 2018, lo Rectorat de Limòtges que signè ua convencion dab l'ÒPLO e que m'èi donc pensat que n'i poderé aver de nau per çò qui ei de la lenga nosta. Que'm soi donc adreçat dirèctament a l'ÒPLO, qui m'a hèit part de las dadas qui vatz léger en aqueste article.

Lo departament on l'ensenhament de l'occitan ei mei desvolopat qu'ei la Corresa – shens suspresa, per'mor qu'ei lo departament mei favorable entà l'accion occitana, com me digón a la libraria occitana de Limòtges (un encontre dont parlarèi un dia d'aquestes).  L'occitan que i ei ensenhat en tres collègis (un de Briva, un de Tula e lo de Selhac, ua comuna au nòrd-oèst de Tula) e en un licèu de Tula.

En Hauta Vinhana, que cau mentàver prumèr la calandreta de Limotges, qui existeish despuish mei de vint ans adara, mes ei demorada malurosament la sola deu Lemosin, e shens continuacion en segondari. La lenga nosta que s'ensenha tanben en un collègi-licèu privat de Limòtges, l'institucion Beupeirat. Que i a tanben ua iniciacion d'assegurada en quauques escòlas deu departament.

En Cruesa, ne i a pas arren. Aqueste departament qu'ei lo mei arrebohièc per tot çò qui pertòca a l'occitan. Totun, experiéncias, que n'i avó dens las annadas 1970 e 80, mes a l'òra d'ara ne s'i passa pas arren e ne s'i passarà pas arren, bahida, shens volontat politica. Que cau díser qu'a mensh de trobar un ensenhaire deu parçan (e que son clars a l'òra d'ara los ensenhaires qui pòden ensenhar lo parlar locau shens recéber ua formacion prealabla especifica) los parlars deu Creishent e son mauaisits au delà a ensenhar per'mor de la lor fragmentacion (e de la manca quasi totau de diccionaris e gramaticas); mes los dits parlars ne cobreishen pas tota la Cruesa, la mei grana partida deu departament qu'ei de dialècte lemosin o auvernhat e ne i a pas nada rason objectiva entà que ne s'i posca pas har çò qui's hè aus autes dus departaments.

220 escolans qui segueishen un ensenhament de l'occitan en Lemosin (shens los qui segueishen ua simpla iniciacion, qui n'estón pas recensats per l'ÒPLO).

La convencion academica que preved d'obrir un ensenhament en escòlas deus sectors de Tula e de Selhac; lo men interlocutor de l'ÒPLO n'a pas precisat se s'agiva d'un ensenhament bilingüe o extensiu.

Çò de necessari a un ensenhaire qui dévia ensenhar lo lemosin qu'existeish: libes de conjugason, diccionaris (lo de Lavalada, lo de Tintou e, adara, lo de Danís Chapduèlh suu site deu Congrès), e un sarròt de libes editats peu CAP'Òc, a Pau, tant en versions lemosina e lengadociana com en version gascona. L'occitan en Lemosin que vien de luenh: per decennis la Region e lo Rectorat que's trufèn de la lenga nosta com un aso d'un còp de berret. Las causas qu'an començat de cambiar, adara que cau continuar.

Per'mor de quauques pècas trobadas dens escriuts recents que crei necessari de brombar ací las règlas segon las quaus los pronoms personaus complements e's plaçan dens la frasa gascona.

Ua precision abans d'anar mei endavant: aqueste article, com tots los on devisi de gramatica, ne pertòca pas au gascon sancer. Que m'ac hasè observar Dàvid Escarpit non i a guaire, a prepaus d'un article deu men blòg qui avè lejut: "Qu'as desbrombat lo nòrd-gascon". N'ei pas nat desbromb; ne pretendi pas conéisher lo nòrd-gascon com eth, de bèra pausa, n'èi pas qu'ideas fragmentàrias, tanben, suu gascon de tota la partida orientau deu domeni (Gasconha tolosana, Comenge, Coserans, èst deu Gers). Los mens articles que pertòcan au gascon parlat en Bearn e aus parçans vesins, en çò qui apèran a bèths còps los País de l'Ador.

Aquera precision hèita, parlem drin de la plaça deu pronom personau en gascon. Quan lo vèrbe ei conjugat, lo pronom personau complement que's plaça enter l'enonciatiu e lo vèrbe:

Que m'apèra.

Que los veses.

Que i a ua excepcion, quan lo vèrbe ei a l'imperatiu, n'emplegam pas l'enonciatiu e lo pronom personau que's plaça darrèr lo vèrbe:

Apèra'm.

Vetz-los.

Dinc ací, qu'ei clar entà tot lo monde.E quan lo vèrbe ei a l'infinitiu? Qu'ei en aqueste cas que i a sovent pècas de hèitas. Eh donc, la règla qu'ei la seguenta: dab un vèrbe a l'infinitiu, se i a ua preposicion davant lo vèrbe, lo pronom personau complement que s'i pòt estacar (qu'ei lo cas mei corrent), o plaçà's a la fin; se ne i a pas nada preposicion davant lo vèrbe, que's plaça darrèr lo vèrbe.

Quauques exemplesdab ua proposicion davant lo vèrbe:

N'avè pas enveja de's lhevar de d'òra. (mei corrent)

N'avè pas enveja de lhevà's de d'òra. (possible tanben)

N'èra pas acostumat a'u parlar. (mei corrent)

N'èra pas acostumat a parlà'u. (possible tanben)

e shens proposicion davant lo vèrbe:

Anar-se'n qu'èra la solucion mei sàvia.

Vede'u, que m'auré agradat, mes que deví partir.

Que serí volut estar a la hèsta e encontrar-la.

(e n'ei pas ua preposicion, mes ua conjoncion de coordinacion)

Qu'espèri véder-t'i.

(espèri, de segur, n'ei pas ua preposicion)

Que son donc barbarismes a evitar las construccions seguentas:

Se n'anar qu'èra la solucion mei sàvia.

Que serí volut estar a la hèsta e l'encontrar.

Qu'espèri t'i véder.

(Per contra, que s'i poderà, com sovent, inserir un de, possible per'mor qu'esperar n'ei pas un vèrbe semiauxiliar com voler, poder, saber, anar, viéner, deishar...)

Qu'espèri de t'i véder. Atau, qu'ei perfèitament corrècte.

Qu'èi mentavut los vèrbes semiauxiliars; que son tostemps seguits dirèctament de l'infinitiu; aquiu, n'ei pas possible de hicar ua preposicion enter lo vèrbe conjugat e l'infinitiu:

Qu'anè explicar la leçon au hilh deus vesins.

En ua frasa de 'queras (vèrbe semiauxiliar conjugat + infinitiu), lo pronom personau complement que's pòt plaçar enter l'enonciatiu e lo vèrbe semiauxiliar conjugat, o darrèr l'infinitiu:

Que't voi véser doman matin a sèt òras. (mei corrent)

Que voi vese't doman matin a sèt òras. (possible tanben)

Ací tanben, que i a un cas particular a l'imperatiu; qu'ei lo sol cas (vèrbe semiauxiliar a l'imperatiu) on lo pronom personau complement e poderà estar davant l'infinitiu au quau e s'aplica:

Ça-i me véder. (mei corrent)

Ça-i vede'm. (mei reale)

Vèn lo véder. (mei corrent)

Vèn vede'u. (mei reale)

Entà prononciar plan lo gascon, que cau estar conscients qu'a la diferéncia deu castelhan e deu catalan, en la nosta forma d'occitan (e qu'ei tanben lo cas en lengadocian) totas las consonantas ne's pronóncian pas.

De manièra generau, que podem díser que lo gascon n'aima pas los grops de mei de duas consonantas seguidas. En especiau, dens los mots au plurau qui's feneishen per -cso -ts, la consonanta [k] o [t] qu'a tendéncia a non pas se prononciar quan ua auta consonanta segueish: los bròcs blancs [luz ˈβɾɔz ˈβlaŋks]. Açò que facilita la prononciacion. En aplicant aquesta règla, que parlaratz un gascon mei naturau.

De segur, aquera règla que s'aplica quan los mots concernits e son dits sus un ritme de conversacion rapide o au mensh normau. Se prononciatz lentament, per'mor que dictatz o per'mor que repetitz çò qui avetz dit a un interlocutor qui n'ac a pas comprés, que prononciaratz, solide, [lus] [ˈβɾɔks] [ˈβlaŋks].

Atau, la locucion a bèths còps que's pronóncia [aβesˈkɔps] (1) (d'aulhors, un diccionari, lo de Cénac-Moncaut que crei, que dava la forma <dabescops> (d'a bèths còps)).

Parlem drin deu mot dens. Quan ei seguit per ua vocala, que's pronóncia [denz]: dens un moment [denz ỹ muˈmen]. Mes quan ei seguit d'ua consonanta, qu'avem un grop de tres consonantas, donc la prononciacion que's simplifica e dens que's pronóncia [den]: dens lo libe [den lo ˈliβe].

Au men sabut nat manuau d'aprentissatge deu gascon ne parle d'aqueths fenomèns de simplificacion de la prononciacion. Qu'ei de dòu har.

(1) Dab [e] meilèu que [ɛ] per'mor qu'ei pres per un sol mot, dab un sol accent tonic.

Le gascon, les mots et le système de Jean-Louis Massourre, dab un prefaci de Thomas Field, qu'ei un beròi libe, parescut a las edicions Honoré Champion, dont nse podem demandar tà qué serveish. Jan Loís Massorra qu'a lo dret de s'exprimir, se voletz; n'èm pas dens l'Union sovietica d'Estalin, quan las òbras literàrias e cinematograficas e devèn estar utilas tà construsir lo socialisme; per aquò, la situacion deu gascon qu'ei tan dramatica qu'aurem esperat ua òbra qui podosse aver ua aplicacion mei immediata dens los esfòrç qui hèm daubuns tà l'arreviscolar.

A la p. 362, Jan Loís Massorra qu'escriu que Jacques Allières èra "esmiraclat per l'esbarrisclada de fèits singulars" qui presenta la variacion diatopica (dens l'espaci) deu gascon. Massorra que sembla que sia tanben lo son cas. Per contra, n'ei pas lo men, donc que passarèi tot viste sus la màger part de 'queth libe. Tot comptat e rebatut, que i pòt aver monde, e que soi segur que n'i a, qui s'interèssen aus fèits de variacion hèra localizats, e dab Jan Loís Massorra, qui's serveish de las mapas de l'Atlas linguistique de Gascogne, que trobaràn de qué assadorar la lor passion. A bèths còps, l'autor qu'escriu causas estranhas, mes la màger part deu temps que sembla de s'apréner a fautas d'inatencion. Que'u podem saber grat de presentar ua temptativa d'explic de l'existéncia de l'enonciatiu, qui ei lhèu mei crededera que las quauques autas qui estón hèitas dinc adara. Qu'ei de dòu har las mapas de l'obratge que sian tròp petitas, e per tant pòc legiblas, mes lo qui volha profieitar completament de la lectura d'aqueth libe qu'ac poderà har en avent las mapas de l'ALG au costat (se las se pòt atraçar!).

Los qui tròban un interès en aqueth tipe d'estudis que trobaràn donc lo tribalh de Massorra frutèc. Çò qui volerí comentar ací qu'ei lo partit pres de l'autor. Jan Loís Massorra que's sent mei tanhent deus qui hèn deu gascon ua lenga distinta de l'occitan que deus autes. Aquò rai! Solament que'u podem totun arcastar de repréner lo concèpte de gradient de gasconitat, creat dens lo darrèr tòme de l'ALG per Xavièr Ravièr, qui pòt estar uei lo dia un concèpte dangerós dens la mesura qui introduseish "grads de puretat" qui pòden servir a totas las desviacions ideologicas (sustot quan s'aparia dab l'estudi de la genetica; d'auta part, qu'èm plan conscients que i a ua tendéncia clarament d'extrèma-dreta dens lo gasconisme, que sufeish de léger gasconha.com). Puish, e s'i parla, per exemple, de grads de catalanitat per rapòrt au lengadocian, o a l'aragonés? Ne'n soi pas segur. Que sembla que sia ua "especificitat" nosta.

Que podem atau medish har quauques criticas, qui, mei que Massorra, auràn tà objècte Alièras, de qui s'inspira mei d'un còp. Prumèr, qu'ei la volontat d'ac explicar tot o quasi en gascon en considerant lo basco de uei lo dia e non pas lo protobasco, dont la reconstruccion ei totun pro avançada. Per exemple, la teoria segon la quau lo vocalisme deu gascon negre e s'explicaré per ua influéncia aquitanica/protobasca ne parla pas en nat moment deu vocalisme deu protobasco! La forma de l'article pirenenc eth, era, qu'ei explicada tanben per l'influéncia deu basco on l'article e lo demonstratiu e pòden aver formas (quasi) identicas; lo problèma qu'ei que l'article n'existiva pas en protobasco e que la soa existéncia en basco actuau e s'explica per l'influéncia romanica! L'existéncia d'un enonciatiu com que qu'ei comparada a la de las particulas anterverbaus ba (en basco) e ya (en castelhan: ya lo sé). Ne tròban pas que çò qui cèrcan; lo problèma qu'ei que lo breton tanben emplega particulas davant lo vèrbe, segon lo tipe de frasas, en un sistèma qui hè mei pensar au gascon que çò deu basco o deu castelhan: que s'i a parlat d'un fenomèn d'"enonciatius atlantics".

Parlem ara deu capítol 7, on Jan Loís Massorra se pausa la question de l'aviéner deu gascon, tot en expausant los arguments de l'occitanisme e los deu gasconisme. Que l'autor explique que n'ei pas indiferent d'aperar lo noste idiòma occitan o gascon, qu'ac voi: qu'avem vist, que vedem enqüèra sovent monde qui s'emparan suu discors deu "gascon, dialècte occitan", entà prepausar d'eliminar quauques uas de las soas particularitats, com l'enonciatiu, o decretar que tau mot o tau forma, qui existeish en gascon mes ei hèra minoritària, e s'a a emplegar exclusivament per la sola rason qu'ei identica a la forma lengadociana! Totasvetz, Jan Loís Massorra que desbromba de díser que la màger partida de nosautes, tot en admetent l'occitanitat deu gascon, e refusam aqueth ordi de farlabicas; puish, los felibres de l'Escòla Gaston Febus que l'admetèn, l'unitat de la lenga d'Òc, e ne digón pas jamei que calosse lo gascon que passèsse devath las horcas caudinas lengadocianas(1)! Qu'ei d'auta part de mau acceptar que l'autor e semble defénder la "grafia modèrna" (léger: la grafia pòstfebusiana de l'IBG) quan a utilizat dens las prumèras tres cents paginas deu libe ua grafia inspirada de la grafia classica entà transcríver los sons exemples. Jan Loís Massorra, digam-ac plan e clar, qu'ei injuste dab l'occitanisme: eth qui sembla de voler sincèrament que la gascon aja un aviéner que poderé au mensh reconéisher que son los occitanistas, dab tots los lors defauts, qui hèn lo navanta per cent deus esfòrç entà que n'aja un. Quan arcasta aus occitanistas de non pas aver pro de competéncia lingüistica, qu'ignòra deliberadament que i a locutors natius dens l'occitanisme, ja que ne sian pas la majoritat, e que d'auta part lo site gasconha.com ei en francés au 90 % e que las reünions de l'IBG e's hèn en francés. Tant i a que los topics negatius sus l'occitanisme, l'autor que'us repren au son compte shens préner perspectiva, e qu'ei de mau devèrser.

Dab totas aqueras resèrvas, que'ns devem regaudir totun qu'un òmi saberut, competent, entenut en gascon (lo de Varètja qu'ei la soa lenga mairau) e s'avièsse en ua òbra destinada a har conéisher miélher lo noste idiòma: que podem har un pic au cremalh! Que son tan reales los libes seriós suu gascon que nat n'ei de tròp. E continue l'autor a estudiar la lenga de Simin Palay e a la har conéisher!

(1) Qu'ei de mau adméter que critique globaument "lo renaishentisme", e en especiau Ronjat (!).