L ch-S Thành-Ph SÀI GÒN Vng H ng S n ây là box c nên tôi cũng xin c góp m t ph n nh nh m giúp các b n n m rõ hn v t Sài Gòn. Vì ki n th c b n thân có h n nên tôi xin c nguyên văn tác ph m c a c Vng H ng S n, xin các b n thông c m. Tôi cũng xin g i l xin l i t i c Vng và ng i thân vì a cu n sách này lên net mà không xin phép vì không bi t làm sao liên l c. I PH N TH NH T Nh c l i cu c m mang b cõi vĩ i cúa dân Vi t N i dõi t tiên trong cu c m mang b cõi vĩ i n bây gi , còn phân phân b t nh t: các h c gi v n bàn cãi không thôi xung quanh hai ti ng “Sài Gòn”, ch ng bi t t âu, b i âu mà có. K nói v y, ngư i nói khác, không ai ch u ai. Tranh lu n mãi càng thêm r i trí, không b ích vào âu. M t i u an i chung cho h ng gàn như tôi là chính trong t p kh o c u năm 1885, nhà bác h c uyên thâm trong Nam, c Trương Vĩnh Ký, cũng t ra b i r i như ai! * d n ư ng tìm hi u thêm v ngu n g c “Sài Gòn” c a ngư i Vi t, chúng tôi trư c tiên, xin tóm t t cu c m mang b cõi như sau: Căn c theo tài li u s sách l i, i cương s phát tri n không ng ng c a dân t c Vi t Nam g m có nh ng năm này, quan tr ng nh t: - 939, t tiên Vi t còn vùng Thanh Hóa, và nh có ông Ngô Quy n, c i ư c ách B c thu c, m ư ng cho inh, Lê, Lý, Tr n v sau ư c t ch cõi Nam; - 1069, xu ng n Qu ng Bình, Qu ng Tr ; - 1307, nhà Tr n g Huy n Trân Công chúa cho vua Chàm, m r ng cõi b thêm hai châu Oâ, Lý (Th a Thiên); - 1425, n Thu n Hóa; - 1471, n Quy Nhơn; - 1611, n Phú Yên; - 1653, n Nha Trang; - 1658, Chân L p xin th n ph c chúa Nguy n, nhìn nh n quy n c a tri u ình Hu ; - 1680, Nguy n chúa cho b n tàn binh nhà Minh khai kh n hoang a vùng ng Nai; - 1693, n Phan Thi t; - 1698, n Biên Hòa và Gia nh (Sài Gòn); - 1708, M C C U dâng Hà Tiên cho chúa Nguy n, M c ư c phong làm t ng binh i i vĩnh tr n Hà Tiên; - 1755, qu c vương Chân L p như ng t T n Bôn và Lôi L p cho Võ Vương. Trong Nam, ông Nguy n Cư Trinh v i nh ng k ho ch kh n hoang, dinh i n mi n Nam. Vào cu i th k XVIII, t i Gia nh, Tr nh Hoài c, Ngô Nhơn T nh, Lê Quang nh ba ngư i cùng l p th xã nâng cao u c văn hi n m t th i; - 1780, M C THIÊN T (con M C C U) m t, không có con n i h u. T ây, t Hà Tiên sáp nh p cơ cu c kh n hoang ng b ng sông C u Long c a dân t c Vi t Nam, n ây ã hoàn thành. Nguy n chúa: B n i lư c tóm t t như trên, g n thì có g n, nhưng quá v n t t nên khó tránh s t i nghĩa, và kém sáng su t, nh t là i v i nh ng ngư i không n m lòng l ch s nư c nhà. V t ch c n i n, xét ra ã có t i H ng c (Lê Thánh Tôn){Lê Thánh Tôn (1460 - 1497) Niên hi u: Quan Thu n (1460 - 1469) H ng c(1470 - 1497)}, t ngày vua Lê L i u i ư c quân Tàu, th nư c r t m nh, hi m vì t ai ch t h p không cho dân cày c y, nên Lê Thánh Tôn thi hành chính sách bành trư ng vào Nam, l p n i n. T ch c này có hai phương l i: m t là tr n an biên thùy, hai là m r ng b cõi m t cách hòa bình. Nhơn th , m t ch c quan ư c t ra, g i quan Thu ng kinh lư c s v i nhi m v chiêu t p nh ng lưu dân (g m nh ng dân tình nguy n, nh ng ngư i ph i t i lưu trú ngoài bien cương, ho c nh ng ngư i b làng tr n lính và tránh sưu thu ...). Nh ng ngư i y ư c ưa i khai kh n t hoang, ư c quan kinh lư c giúp và ng h . H bi n vùng t hoang vu ng b ng sông C u Long thành m t nơi trù phú. Sau m t hai i, thì nh ng h t m i ư c sung nh p lãnh th vi t. L n l n, nh ng lưu dân mi n B c , mi n Trung m r ng t ai b cõi Vi t t sông C n t n mũi Cà Mau. Nhân ây là bài kh o c u v căn c i t Sài Gòn, và mu n cho y , chúng tôi không s l n th n, mà thu t l i cho có u có uôi “công cu c m mang b cõi” c a t tiên ta, tính ra kéo dài trên tám trăm năm (t năm 939 n năm 1780) m i hoàn thành. Có m t kho ng trên dư i m t trăm năm, c n ph i nh n m nh nh t là kho ng t năm 1658 n năm 1759, t c o n t tiên ta chung ng v i ngư i Cam B t, trên cõi Nam này. Ngày nay hai nư c là b n thân, chúng tôi h t s c trân tr ng, vô tư và khách quan, thu t l i như sau ánh tan nh ng hi u l m. 1. – Cõi Nam t năm 1658 n năm 1753 Lúc y ã có ngư i Cam B t trên t Nam này r i. Nói chính áng mà nghe, t Hu , chúa Hi n Vương ã t ng ưa quân, dân i n mi n Nam, dân Vi t ã có d p chen vai thích cánh sát v i nh ng ngư i Khmer, nơi có nh ng vùng biên gi i cũ Chàm, k tưd năm 1658. M t i u nên nh k , là vào th i bu i y, DÂN THƯA T R NG, DÂN LÀM ĂN KHÔNG H T, vi c i khai kh n t hoang là thư ng s và không h sanh ra vi c gì r c r i. T c thư ng ví “CHIM TR I CÁ NƯ C”, ai b t ư c n y nh . M t i u khác c n nói rõ thêm là t mi n Nam c a bán o n – Chi Na cũng không ph i thi t th “ph n t ph m” c a Khmer. S th t thì dòng th dân tiên chi m vùng này là gi ng Phù Nam ã b tiêu di t t th k VII, và có th ngư i Khmer chi m thay ngư i Phù Nam t th k VII, l i m y ai có s òi h i tranh t ng gì? Tha h lúc y ai khai phá ư c kho nh nào thì n y làm ch hoa l i. Và như ã nói “ t không h t”, t i gì tranh giành cho nh c lòng lo, cho m t xác. S nh t là làm như v y, ch sanh oán thù, ích gì? Gương xưa tích cũ còn trư c m t s s : - Pháp qu c ã giàu m nh, nhưng còn nhà t Gia Nã i, ch ng qua lúc y v a chê xa xôi, v a chê ít hoa l i... - Trung Qu c là nư c l n, th mà c t t Mã Cao làm như ng a cho B ào Nha, r i cũng c t t Hương C ng làm như ng a cho Anh qu c, chung quy cũng vì th i bu i y hai ch này ch núi á trơ trơ, toàn t hoang vu không sanh hoa l i, “m t” hay “b ” v n không ti c... Nh c l i, sau khi nhà Minh bên Trung Qu c b nhà Mãn Châu thay th , thì năm 1680, b n di th n Minh Tri u như Dương Ng n ch, Huỳnh T n, Tr n Th ng Tài, v.v... t xưng ngư i “Trư ng Phát” (tóc dài) không kh ng u hàng Thanh tri u, uôi sam như uôi l a). B i r a, theo s chép l i, các tư ng y dìu vì h ghét t c dân Mãn Châu c o u dóc bím ( ba ngàn tinh binh trung thành v i c u trào, lư t sóng trên năm mươi, sáu mươi chi n thuy n vư t trùng dương dt tìm xu ng mi n Nam, xin u hàng chúa Nguy n, vì dân Nam cũng tóc dài và trung thành v i o Kh ng M nh như h. ng trư c tình tr ng khó x này, chúa Hi n Vương trong lòng b i r i không v a, vì kỳ trung chúa ch ng mu n g n g i ám vong th n b t tr y; nhưng v i trí tinh khôn có th a, ngoài m t chúa gi cách ni m n t n tình. Chúa bày ti c kho n ãi quân sĩ nhà Minh r i “t ng kh ” h xu ng mi n ông Ph (Nên g i “ ông Ph ” hay là “Gi n Ph ”?? a)-danh t “ ông Ph ” ã tr nên b t h vì bài văn Ti n qu n công Nguy n Văn Thành t tr n vong tư ng sĩ năm 1802 có câu: “Than ôi! Tr i ông Ph v n ra Sóc C nh...”.v.v... Theo chú thích trong Qu c văn trích di n Dương Qu ng Hàm, trương 132, thì “ ông Ph ” là tên cũ c a thành Gia nh. b)-Theo giáo s Nghiêm To n thì: ông Ph th c ra là “Gi n Ph ”, vì l ch “Gi n” và ch “ ông” vi t g n gi ng nhau, ch khác hai ch m thay vì m t nét. Truy thêm ra, thì “Gi n Ph ” do nơi “giàn Ph Tr i” mà ra, và “Gi n Ph Tr i” t c là “Cambodia” do ngư i Tàu âm ra ti ng c a h và v n c “kan-pou-tchai”, t c là “Cambodge” ngày nay v y. Như v y, thì úng hơn nên g i “Gi n Ph ” hơn “ ông Ph ”, nhưng cái gì cũng không m nh hơn thông t c.), ngh vua Chân L p cho h ư c khai thác vùng ng Nai, Miên Vương t ra không b n tâm nhi u n vùng hoang a ranh m c t m ru ng này. Như th , nhơn m t mũi tên, chúa Nguy n b n ư c hai chim: m t àng, ư c lòng ngư i Tàu vì h có ch dung thân, àng khác nhơn cơ h i, mư n tay tha nhơn, m r ng cõi b m t cách hòa bình, không t n hao binh sĩ; th t là ngón ngo i giao s c c nh khôn bì. Nh c l i, ư c l nh chúa Nguy n, tư ng Dương Ng n ch kéo quân xu ng óng vùng M Tho trên sông Ti n Giang (Mékong); còn Tr n Th ng Tài, Huỳnh T n và Tr n An Bình thì em b n b binh mã n vùng Biên Hòa trên con sông ng Nai. Vì không nói ư c ch “ ” nên h v n g i “ ng Nai” thành “Nông N i”. Khi ngư i Khmer ng v i ngư i Tàu thì l y làm b c mình vì phong t c khác xa, không dè v i dân “du ng” h l i càng thêm khó ch u. H ng m ghét dân “ n i n” m i. n khi h ăn chung ln L n h i, không c ng binh ao, mà ngư i Cam B t (Campuchia) t rút lui v mi n thư ng L c Chân L p (Hault Cambodge) b t hoang Th y Chân L p (Basse Cochinchine) cho m c tình ngư i Trung Qu c và Vi t Nam tha h khai phá. T d như l i năm 1920, dân Miên và dân Vi t ua nhau khai thác xin kh n t hoang d c theo kinh xáng m i ào vùng Phư c Long và Vĩnh Qu i (R ch Giá) làm ru ng. M i khi ôi bên không thu n nhau v quy n tiên ch s t nào, thì ngư i Miên thư ng thách ngư i Vi t hãy ng lòng em s t tranh ch p “hi n n p” ngon lành cho viên ch c s t i, như v y thì h s h t gi n, báo h i quan thinh không phát tài ngang! Nhưng ngư i Vi t âu ch u là v y và thư ng có cách khéo gi i hòa v i b n Miên kh i “làm giàu vô c ” cho quan! Duy ngày nay, còn gi n ai n a mà Miên v n c t nhà xây m t ti n vào vư n, ít ch u xây m t ra ư ng cái hay ngó ra con sông t p n p? Nh c l i năm Giáp D n (1674), chúa Hi n ã t ng sai binh xu ng giúp nư c Miên do N c Ông Non c u c u d p h binh Xiêm. n khi vua Miên th y c nh Sài Gòn b k p gi a hai g ng k m “ch c”(a) Ch c hay chi c, do thúc là chú, gi ng Tri u Châu. Nghĩ h gác th t: thu y b t mình kê vai kênh h lên r t cao; “Chú ch ch”, “Thím x m“(Qu ng ông g i là “thím”, là ”x m”). R i nào là “Ông Tây”, “Bà m”, th m chí “Anh B y Chà”,v.v... b) Ngư i Miên g i dân Trung Hoa là “chênh”. Truy ra, có n hai i n: “Chênh” là “Thanh” Tsing thì có i Mãn Châu. N u “Chênh” Tsing thì xưa n i T n.), bèn c u c u v i tri u Hu , chúa Hi n nhân cơ h i y sai nha tr o xu ng dàn x p ... Thêm m t cơ h i may m n n cho tri u Hu là vào năm 1688 gi a ngư i Tàu M Tho và ngư i Tàu Cù lao Ph sanh ra s b t hòa l n. Chúa Hi n khi y ã m t, nhưng Ngãi vương n i ngôi không kém s trí mưu. Huỳnh T n gi t Dương Ng n ch, binh sĩ chưa l i ngh n thì k b chúa Ngãi ra tay trư c, gi t Huỳnh T n, d p tan ám gi c khách sót l i M Tho mà làm ch tình th hai th tr n tân t o M Tho và Cù lao Ph (Biên Hòa). Miên Vương m t m t d n phi t n v thành U ông, m t khác sai s n p bi u. Chúa Ngãi cho dân, quân v an dinh l p tr i B n Nghé. Công vi c y g i là “ n dinh”(Năm Quý D u 1753 (t c năm th 16 chúa Th Tôn, Võ Vương), chúa sai Thi n chính h u làm Cai i và Nghi bi u h u Nguy n Cư Trinh là ký l c, d n binh năm dinh: Bình Khánh (nay Khánh Hòa, Bình Thu n), Tr n Biên (nay Biên Hòa), Phiên Tr n (Gia nh) và Long H (Vĩnh Long), t u t i B n Nghé, nơi sau này g i là “ n Dinh”. (Tài li u theo b n d ch ra Pháp văn c a h c gi Gaspardone d ch t b n ch Hán “Gia nh thông chí” c a Tr nh Hoài c. B n chép tay mang s A.708 q. 9-4, fo 12 c a trư ng Vi n ông Bác c , Hà N i). Nhà h c gi L. Malleret ch ng “ n Dinh” t i ch góc ư ng Thu n Ki u giáp r ch Nhiêu L c. Ngày nay ư ng Thu n Ki u i l i g i ư ng Lê Văn Duy t. Còn r ch Nhiêu L c có ph i g n m ông này, chúng tôi m i tìm th y trong vùng y thu c dinh th c a nhân viên phi trư ng Tân Sơn Nh t, b c theo con ư ng Võ Tánh ch y dài qua h t m Chi Lăng, m này kho ng gi a hai ư ng Võ Di Nguy và Ngô ình Khôi trong vòng rào, ngay ch v a ào m t ngôi m xưa m r ng con ư ng Võ Tánh) Thu ó, x Cam B t có n hai vua: - Vua Nh t, Chánh Vương, ng t i thành Lo Vek (sách s Vi t âm là “La Bích” ho c “Gò Bích” (Trương Vĩnh Ký); (trong Vi t Nam S lư c, Tr n Tr ng Kim, trang 329, ghi “thành Long Úc”, ph i Lo Vek này chăng?!) - Vua Nhì, t c Phó Vương, óng o t i Prei Norkor, sau này Sài Gòn. M t nư c hai vua, m t x hai m t tr i, ây là m t tình th lư ng l p v n b t c dĩ, không bao gi t n t i ư c lâu. V sau, n u có x y ra s di dân Khmer t mình b Th y Chân L p rút lui v L c Chân L p, âu cũng vì m t l Chánh Vương ng m mu n còn m t vua ng d t h u ho n v sau, m t l n a, cũng t i lòng dân Miên mà cũng có tay Tr i già trong! Prei Norkor vào th i b y gi , là m t thôn nh trong r ng già d a k m t n kiên c , dân cư thưa th t, nhà c a lèo tèo, c t cây nóc lá, t p trung trên các gò n ng cao ráo, chung quanh là ao sình nư c ng quanh năm, sâu vô trong n a thì toàn là r ng rú thiên nhiên ã có t t o thiên l p a, không ai khai phá, y r y mu i mòng, a v t và thú d : tây, tư ng, hùm beo, kh , s u ... Prei Norkor dùng làm nơi n trú c a Phó Vương Cao Miên (m t cái gai trong m t Chánh Vương). Vi t S Tr n Tr ng Kim nói: “Năm M u Tu t (1658), vua nư c Chân L p m t, chú cháu tranh nhau, sang c u c u bên chúa Nguy n, chúa Nguy n b y gi là chúa Hi n sai quan em ba ngàn quân sang ánh M i Xuy ( Nam g i là Mô Xoài, nay thu c Phúc Chánh, Biên Hòa) b t ư c vua là N c Ông Chân em v giam Qu ng Bình m t , r i tha cho v nư c, b t ph i tri u c ng và ph i bênh v c ngư i An Nam sang làm ăn bên y. “Năm Giáp D n (1674), nư c Chân L p có ngư i N c Ông ài i c u vi n nư c Xiêm La ánh N c Ông N n. “N c Ông N n b ch y sang c u c u dinh Thái Khang (nay là Khánh Hòa). Chúa Hi n bèn sai cai cơ o Nha Trang là Nguy n Dương Lâm cùng v i Nguy n ình Phái làm tham mưu em binh chia ra làm hai o sang ánh N c Ông ài, phá ư c n Sài Gòn r i ti n quân lên vây thành Nam Vang. N c Ông ài ph i b thành ch y vào ch t trong r ng. N c Ông Thu ra hàng. N c Ông Thu chính là dòng con trư ng nên l i l p làm chánh qu c vương óng Long Úc, N c Ông N n óng Sài Gòn, b t hàng năm ph i tri u c ng. ........................................... “Năm M u Thìn (1688), Hoàng Ti n (Nam g i là Huỳnh T n) gi t Dương Ng n ch, r i em chúng óng n Nam Khê, làm tàu, úc súng ch ng nhau v i ngư i Chân L p. Vua Chân L p là N c Ông Thu cũng ào hào p lũy làm k c th và b không ch u th n ph c chúa Nguy n n a. “B y gi chúa Nguy n là Nguy n Phúc Trăn sai quan em quân i ánh d p, dùng mưu gi t ư c Hoàng Ti n và b t vua Chân L p ph i theo l tri u c ng. Năm M u D n (1698), chúa Nguy n là Nguy n Phúc Chu sai ông Nguy n H u Kính (Nam g i là Nguy n H u C nh) làm kinh lư c t Chân L p, chia t ông Ph (Gi n Ph ) ra làm dinh, làm huy n, l y x ng Nai làm huy n Phúc Long và x Sài Gòn làm huy n Tân Bình(Vì th , ngư i vùng ng Nai cũng ư c g i là “ngư i hai huy n”. ng l m v i “ngư i hai huy n” vùng H u Giang ng m t thu , là ngư i huy Phong Phú (C n Thơ) và huy ông Xuyên (Long Xuyên)). t Tr n Biên dinh (t c Biên Hòa) và Phiên Tr n dinh (t c Gia nh) sai quan vào cai tr . l i chiêu m nh ng k lưu dân t Qu ng Bình tr vào l p ra thôn xã và khai kh n ru ng t. Còn nh ng ngư i Tàu t Tr n Biên (Biên Hòa) thì l p làm xã Thanh Hà: nh ng ngư i t Phiên Tr n (Gia nh) thì l p làm xã Minh Hương. Nh ng ngư i y u thu c v s b nư c ta”. (Vi t Nam S lư c, Tr n Tr ng Kim, trang 329-330) 2) T năm 1753 n năm 1780 ánh d u nh ng kỳ công c a t tiên ta: Xin k l i nh ng năm oanh li t nh t Năm 1753, vua Chân L p N c Ông Nguyên l n hi p ngư i Côn Man trong Nam, tri u ình Hu bèn c ông Nguy n Cư Trinh làm quan tham mưu lo vi c ánh d p. Ba phen th ng gi c, Cư Trinh bèn hi n k “tàm th c” làm cho mư i năm sau hoàn thành cu c m mang: Th y Chân L p hoàn toàn v tay chúa Nguy n àng Trong. B y gi mi n r ng sác (Nhi u h c gi vi t “r ng sát”(v i ch “t” chót) và inh ninh r ng trúng. Ph i ch u khó tra c u b i Nam qu c âm t v c a ông Huỳnh T nh C a, trang 276 m i th y: “Sác”: cây nư c m n. “R ng sác”: r ng nư c m n ( g n bi n) ) hoang vu, c c nam là vùng Lòi L p (Gò Công), T m Bôn (Tân An) và vùng các c a sông C u Long (Ba Th c(T i ch cũ Bãi Xàu, có m t ngôi c mi u “Ba Th c c mi u” chung quanh c th um tùm, tương truy ây là m t a i m linh thính c a C Cao Miên g i là Neak Ta Srock Passac _ VHS) t c vùng Sóc Trăng, B c Liêu) và Trà Vang (Trà Vinh, B n Tre), còn thu c Chân L p. ng th i v i vi c thôn tính nư c Chiêm (1611-1692), chúa Nguy n ã ti n l n xu ng mi n ng Nai phì nhiêu. Hơn m t th k (1623-1739), do vi c giành ngôi l n nhau c a các vua Miên mà chúa Nguy n l n h i thâu ph c dân Vi t d n d n m mang các t ai: Mô Xoài (Vi t Nam S lư c Tr n Tr ng Kim g i là M i Xuy)(Bà R a, Biên Hòa) (1658), Sài Gòn (Gia nh) (1698), nh Tư ng (M Tho) và Long H (Vĩnh Long) (1731). Phía v nh Xiêm La, M C C U dâng t Hà Tiên và hòn Phú Qu c cho chúa Nguy n t năm 1741, sau ó con là M C THIÊN T m thêm b n huy n (1739): Long Xuyên (mi n Cà Mau), Kiên Giang (R ch Giá), Tr n Giang (mi n C n Thơ) và Tr n Di (mi n b c B c Liêu). n tri u Võ Vương, vua Chân L p N c Ông Thu (Sthea) nh chúa Nguy n mà gi ngôi báu La Bích (Lovek) (1736 1748). Sau N c Ông Thâm (Thomae), chú c a Tha, thua ch y tr n bên Xiêm t năm 1715, l i tr v ánh u i N c Ông Tha và cư p ngôi (1748) song ch ng bao lâu thì m t. M y ngư i con c a Thâm tranh ngôi. Võ Vương sai Nguy n H u Doãn làm th ng su t ánh d p và l p N c Ông Tha làm vua tr l i. ư c vài tháng, Tha b con c a Thâm là N c Nguyên (Ang Snguôn) en quân Xiêm ánh u i (1750). Tha thua, ch y sang Gia nh c u c u nhưng ch t y. N c Nguyên tranh ư c ngôi vua l i thư ng em binh l n hi p ngư i Côn Man là tàn tích dân Chiêm sang trú ng t năm 1693. V phía B c, N c Nguyên l i thông s v i Chúa Tr nh Doanh (1740-1767) l p mưu ánh Chúa Nguy n. Mùa ông năm Quý D u (1753), Võ Vương sai ông Thi n Chính (khuy t tên) làm th ng su t và ông Nguy n Cư Trinh, ký l c B Chánh Dinh làm quan tham mưu, i u khi n tư ng sĩ năm dinh i ánh gi c Nguyên. Quân ti n n Ngưu Ch (B n Nghé), l p dinh tr i, kén sĩ t t, tr b thêm nhi u, làm k khai thác. Mùa h năm Giáp Tu t (1754), ông Cư Trinh v i ông Th ng su t chia quân ti n lên. Oâng Cư Trinh i n âu, gi c quy ph c n ó; i qua t T n Lê (?) ra n Sông L n (có l là sông Vàm C , ch y ngang qua ph Lôi L p, T m Bôn, Ba Nam. Ông Maybon, trong quy n “Histoire moderne du pays d’Annam”, trang 127, là Vàm C Tây) cùng h i quân v i ông Thi n Chính n Lôi L p (Soi R p: Gò Công), ph T m Bôn (Tân An), ph C u Nam (Ba Nam), ph Nam Vinh (Nam Vang: Phnôm Pênh), b n ph hàng c . R i chiêu ph c ngư i Côn Man làm thanh th . N c Nguyên ch y tr n g n Vĩnh Long; g p mùa nư c n i, ph i ngưng ánh phá. Mùa xuân năm t H i (1755), ông Th ng su t v n M Tho, d n theo hơn v n ngư i Côn Man m i chiêu ph c. n t Vô Tà Ân (có l là vùng ng Tháp Mư i) b quân c a N c Nguyên ra ánh úp. Quân c a th ng su t i t p h u b m c b i r m vũng l y, không th n c u vi n. Ông Nguy n Cư Trinh m i em quân c a ông n c u thoát hơn năm ngư i Côn Man, v a trai v a gái, r i em v trú núi Bà Dinh (Bà en). Nhân ông Cư Trinh h ch t u ông Thi n Chính v t i ch c cai i, cho ông Trương Phúc Du thay th . m t cơ nghi mà b dân m i ph c hàng, vua giáng ông y xu ng Ông Cư Trinh v i ông Phúc Du và ngư i Côn Man i tiên phong n ánh hai ph C u Nam và Nam Vinh. N c Nguyên thua, ch y tr n sang Hà Tiên nương theo M c Thiên T , nh T xin h v i Chúa Nguy n, hi n hai ph Tân Bôn, Lôi L p chu c t i, và b vào l tri u c ng ã b ba năm v trư c, cùng xin cho v nư c. Vua nh n l y hai ph (1756) và cho N c Nguyên v nư c. Năm inh S u (1757), N c Nguyên ch t, chú h là N c Nhu n (Neac Ang Nhuan) làm gián c, xin hi n t Trà Vang (Trà Vinh, B n Tre) và Ba Th c (Sóc Trăng, B c Liêu) c u ư c chúa Võ Vương phong làm Vua. Song không lâu, Nhu n b r là N c Hinh n i lo n gi t ch t cư p ngôi (1758). Cháu c a N c Nhu n là N c Tôn, con c a N c Nguyên, ch y sang Hà Tiên c u c u v i M c Thiên T , Thiên T dâng s tâu qua các vi c và xin phong N c Tôn làm vua Chân L p. Võ Vương thu n cho, sai tư ng Ngũ dinh t i Gia nh h p v i Thiên T lo vi c y. Trương Phúc Du em binh ánh d p, N c Hinh thua ch y, b k thu c h gi t. Hoàng t N c Non cùng hoàng gia ch y tr n bên Xiêm. N c Tôn ư c M c Thiên T ưa v nư c l p làm vua, và ư c Võ Vương s c phong ch c Phiên Vương. t ơn Võ Vương, N c Tôn hi n t T m Phong Long (Châu c và Sa éc) (1759). R i c t năm ph : Hương Úc (Kompong Som), C n B t (Kampot), Sài M t (Cheal Meas), Chưng R m, Linh Quỳnh (vùng duyên h i t Sré Ambel n Peam) riêng t ơn Thiên T . M c Thiên T u dâng c cho chúa Nguy n (năm ph này n i Thi u Tr , năm 1847, ư c giao tr l i cho nư c Miên). Võ Vương bèn d y sát nh p vào tr n Hà Tiên. (Tài li u mư n trong quy n “Nguy n Cư Trinh” v i quy n “Sãi Vãi” c a hai ông Lê Ng c Tr và Ph m Văn Lu t, trang 4549). o n trên k l i công ngi p khai m b cõi c a m t v tư ng văn võ toàn tài là ông Nguy n Cư Trinh. Cư Trinh l i r t có công v cu c phòng th lâu dài. Ông gi i phương pháp “dĩ ch ch ch” nên t ngư i Côn Man th Tây Ninh và H ng Ng (Châu c), nay hai ch này còn di tích ngư i Chàm. Chính ông Cư Trinh xin d i dinh Long H lên x T m Bào, cũng thu c t nh l Vĩnh Long. V m t th y o, ông sai l p n hai bên sông C u Long g n biên gi i: - Tân Châu o (Cù Lao Giêng) Ti n Giang. - Châu c o H u Giang. - Thêm l p ông Kh u o, x Sa éc, làm h u thu n. C c o y dùng binh Long H dinh tr n áp. Gi m t v nh Xiêm La, phòng Xiêm làm h n, Cư Trinh và Thiên T t ra Kiên Giang o R ch Giá và Long Xuyên o vùng Cà Mau. Ông Cư Trinh l i r t giàu sáng ki n. Ông lo t ch c s an ninh vùng t m i, m b o s thông thương buôn bán trên vùng r ch h . Như thu y, khúc sông Gia nh còn nhi u ch xưng bá, thuy n cư p t t p phá khu y ghe thương h (ngày trư c còn l i tàn tích “b i Ba C m” thu c vùng Bình i n, Tân B u, v.v...), Cư Trinh bày ra l b t thuy n các H t, b t lu n l n nh , trư c mũi ph i kh c tên h , quê quán, ch thuy n và ghi b quan s t i ti n tra xét. Nguy n Cư Trinh còn là m t văn nhơn tài t , ông thư ng ngâm v nh, sang Phương Thành (Hà Tiên) nh p Chiêu Anh Các xư ng h a cùng M c Thiên T . Hai ngư i r t là tương c, Thiên T có ra mư i bài “Hà Tiên th p c nh v nh” (nay còn truy n t ng). Cư Trinh có h a mư i bài. K l i trong Nam, i y công nghi p l n nh t có hai ông: Nguy n Cư Trinh và M c Thiên T . Ông trư c c m binh ra tr n, thi phú tài tình; ong sau gi i ngón ngo i giao và văn chương tao nhã. C hai m r ng b cõi Mi n Nam cho chúng ta ư c hư ng ngày rày. ng th i t i Gia nh, trong nhóm ngư i Minh Hương, có ba ông: Tr nh Hoài c, Ngô Nhơn T nh và Lê Quang nh u là nh ng b c công th n có công xây d ng cõi Nam, ua nhau nâng cao n n văn hi n Vi t và t n tâm giúp chúa Nguy n thâu l i cơ nghi p t tiên th ng nh t giang san. Hà Tiên có Chiêu Anh Các, Gia nh có Thi h u tam gia không kém. Năm 1780, M c Thiên T t tr n, không con n i h u. t Hà Tiên t ây sát nh p cơ Nguy n Chúa: CU C M MANG B CÕI C A DÂN T C VI T NAM N ÂY, K NHƯ Ã HOÀN THÀNH. II PH N TH TH TÌM HI U B I ÂU MÀ CÓ DANH T lai l ch t Sài Gòn. HAI “SÀI GÒN”Cu c m mang b cõi gi i quy t xong, nay b t qua tìm hi u v V danh t “SÀI GÒN” i Nam Qu c Âm T v c a Huỳnh T nh C a vi t: Sài: t c là c i th i. Gòn: tên lo i cây có bông nh x p, nh hơn bông thư ng, trong Nam hay dùng cây bông g o (kapok, kapokier). d n g i, d n n m, ngoài B c g i là i u nên nh là thu c u trào, m i l n ch y s t u ra kinh, m i moxi l y Hán t làm g c. Các quan trong Nam thu y, g i thành “Sài Gòn” u vi t hai ch nôm. Vi t làm v y, nhưng n khi c thì luôn luôn c là “Sài Gòn”. V sau, có nhi u ngư i, c “Sài Côn”, tư ng r ng úng. Ng âu, c như th là ph n ý ngư i xưa, tôi mu n nói nh ng ngư i c c u mi n Nam c a t Gia nh cũ. Cũng như có m t ông tư ng tên là Võ Tánh, v n ngư i Gò Công, nay r t nhi u ngư i c tên ông là Vũ Tính. L i như tên m t trái núi trên Biên Hòa, thu nào n nay, quen g i là “núi Châu Th i”. Nay thư ng nghe nhi u h c gi c và vi t “núi Chu Thái”, chúng tôi không dám nói gì, nhưng thi t tư ng n ông Tr i cũng ph i ch u! Còn n như nguyên do làm sao c nhân khi trư c ghép ch Hán “Sài” v i m t ch Nôm “Gòn” làm v y thì thú th t tôi xin ch u bí! Nói nh mà nghe, d t nát như tôi, tôi hi u r ng khi ông bà ta thi u ch “gòn” không bi t ph i vi t làm sao, thì ông bà c mư n ch “côn” th t m, có h i gì âu, h i chăng là ngày nay con cháu không mu n l i dám chê xưa kia ông bà ta quá d t! Cũng trong T V ông Huỳnh T nh C a, còn th y ghi hai ch khác nhau v danh t Sài Gòn: c y như ông bà Sài Gòn: tên riêng Sài Gòn: tên x t Ch L n, bây gi l i hi u là v t nh Gia t B n Nghé (trang 280 quy n II). nh (trang 390 quy n I). Tôi xin h n sau s gi i nghĩa vi c này. i u nên chú ý li n ây là b T v Huỳnh T nh C a in vào năm 1895-1896 cho ta th y rõ i y ã có s l n l n v danh t “Sài Gòn” r i. tìm hi u sâu r ng và mu n bi t rành r v ngu n g c tích “SÀI GÒN”, ph i dày công phăng t ng n ngành, căn c i và ch u khó tra c u t ng các dân t c m t, ã s ng qua các th i i tr i không bi t m y ngàn năm và thay nhau khai thác cõi Nam này: 1) ngư i Phù Nam, 2) ngư i Cam B t, 3) ngư i Tàu, 4) ngư i Vi t. 1 – Trư c h t, t gi ng ngư i Phù Nam (V danh t “Phù Nam”, có n hai thuy t khác nhau: a – Trong s Tàu, g i ó là t Phù Nam, t c x Nam n i phù. i Thư ng C , vùng t này có l quanh năm ng p l t, không ai th y ư c: t ch l i lên kh i m t nư c cho ngó th y vào mùa h n, khi nư c rút i h t và tr i d t mưa. b – Nhà lão thành, thông thái ngư i Pháp, ông G.Coedès l i c t nghĩa : “Phù Nam” do ti ng Khmer “Phnom” c ra làm v y. (Còn trong vòng cãi c , chưa thuy t nào ngã ngũ nh t nh). c – Theo c h c gi ngư i Pháp Pierre Dupont, thì x Phù Nam g m t Nam Kỳ cũ (Th y Chân L p), t Cao Miên (L c Chân L p) và m t ph n x Xiêm La, và Phù Nam là m t nư c có t th k th I n th k th V sau Gia-tô. (BEFEO, năm 1959, t p II, trang 635)). Th i c i, theo s Trung Qu c ghi l i, thì có gi ng ngư i Phù Nam chi m c sơ kh i vùng g i Phù Nam. t Phù Nam sau i l i là “Th y Chân L p” (le Chan-la des eaux ou Basse Cochinchine) phân bi t v i t L c Chân L p (le Chanla des montagnes ou Cambodge). TH I I NÀY, T TH Y CHÂN L P CÒN LÀ R NG R M SÌNH L Y, THÀNH SÀI GÒN CHƯA CÓ. Kho ng năm 1943 – 1944, nhà h c gi Pháp, ông Louis Malleret nhân danh là h i viên trư ng Vi n ông Bác c và Giám c vi n B o tàng Sài Gòn có thân hành n ch ng gi a ư ng Long Xuyên i R ch Giá, noi d u b n th dân ã n ch này nhi u tháng trư c bòn vàng ... Nơi ây, ông tìm ra di tích m t n n c Phù Nam b chôn vùi dư i t t ngàn xưa. Ông có em v Vi n B o tàng r t nhi u món n trang, c v t, trang s c ph m và r t nhi u tài li u c có chơn giá tr v l ch s ( t nung, dót n u kim khí, mi ng bát chén, phao lư i, trái trì lư i (poids de filet), c c á căng n ng xe ch s i (fusaiolus), v.v...), hi n các v t này trưng bày làm m t gian phòng riêng bi t trong Vi n B o tàng Sài Gòn. Nh ó, ta bi t ư c c i t nư c ta và bi t t i ây xưa kia vào th k th hai, ngư i dân La Mã ã tìm theo con ư ng bi n th tàu bu m n ây và ã t ng t chân trên át này cũng như h ã t ng giao thi p ch t ch cùng th dân b n x . H (ngư i La Mã, n di cư, Mã Lai, Phù Nam, v.v...) qua l i i chác v i nhau, t như vàng kh i x Chiêm Thành (l’or du Cathay), l a Trung Qu c (soie de Chine), ho c hương li u (épices): sa nhân, u kh u vùng Khmer (núi Cardamomes r t g n). c bi t nh t là có m t ng vàng tìm ư c t i ch và ó là m t tài li u quý hóa nh t ch ng minh cho thuy t nói trên. ng vàng y mang d u hi u c a vua Antonin le Pieux, sinh năm 86 và tr vì t i La Mã t năm 138 n năm 161 Tây l ch k nguyên. Hi n th i, các nhà thông thái t m l y ch tìm ư c c v t mà t tên cho các v t tìm th y, g i thu c văn minh Óc-Eo. (theo chính t Vi t Ng . N u vi t theo Ph n t và theo gi ng Khmer thì là ÂK EV). Nay Óc-Eo thu c v làng M Lâm, t ng Kiên H o, giáp ranh hai t nh Long xuyên và R ch Giá. T năm 1945 có chi n tranh, s giao thông b t ti n, thêm thi u i u ki n b o th canh gác nên ngư i t i ch ã ào ã hôi r t nhi u... Khó mà ti p t c sưu t m, ti c thay! (Mu n bi t rành r , nên ch xem b lu n án thi Ti n sĩ c a h c gi Malleret, ăng trong t p k y u Trư ng Vi n ông Bác c (Bulletin de l’Ecole Francaise d’Extrême-Orient)) 2 – N i chân Phù Nam trên vùng Th y Chân L p là ngư i Cam B t. Không nói âu xa, t u th k th XVII, ngư i Cam B t ã có m t t i vùng Sài Gòn lâu r i. Nhưng h không khai thác chi c . H ch ăn hoa l i t nhiên: thú r ng, lâm s n; lá l p nhà, cây làm c i, v.v... B ng c hi n hi n là khi l t v tay ngư i Vi t, Sài Gòn v n là m t thôn quê r ng, ru ng, vô danh. Nghi m ra r ng ngư i Khmer sanh t i Nam Vi t, phát âm không gi ng y gi ng Khmer trên Nam Vang. Tình tr ng này có th so sánh l i v i tình tr ng ngư i Vi t vùng Cà Mau B c Liêu gi ng nói v n khác gi ng Sài Gòn ho c gi ng Hà N i. i v i ti ng Khmer, trên Nam Vang, dùng nhi u ch “r” có th nói m i ti ng nói, g n như m i có ánh lư i. Trái l i mi n Nam L c T nh, dân Khmer nu t g n m t ch “r”. T d trên kia nói “Préam riet” (là 5 ng b c) thì dư i này h nói “Péam yiel”, v.v... chưa quen tai, không hi u h mu n nói gì. B i r a, v danh t “Sài Gòn” a) Prei Kor (n u h là ngư i Nam Vang) b) Prei Nokor ho c c) P i – – Ko (n u h là ngư i Khmer L c T nh) d) P i - ng – ko Khi n ngư i Vi t ta i c con ráy và ... khó phân bi t ư c. V trong b n cách phát âm trên, tư ng c n ghi l i hai cách Nam Vang, có ph n khoa h c, áng tin c y hơn, nhưng trong hai cách y cũng chưa phân bi t cách nào úng nghĩa c a ngư i xưa. Prei, prey : r ng, không còn ai ch i cãi. Kor : Kô, Ku : có hai nghĩa khác h n nhau : Khi “kor” là gòn, Prei-kor là “r ng gòn”. Khi khác thì “Kor” : “Kũ” : boeuf, PreiKor t c là “r ng bò”? Có m t t d : Bockor : bâuk kũ : boeuf à bosse: bò u. C Tandart, sành v Miên ng , l i c t nghĩa: Nokor do “Nagaram” ti ng Nam Ph n (Pâli), ng nghĩa v i ch “thành” Vi t Hán t trong các danh t : thành th , ô th (cité); thành ph (ville). M t t v Miên Pháp n a d ch: Nokor: royaume : qu c. V y thì : Prei-Nokor là lâm qu c. Các thuy t trên cho phép ta nh ch ng “Nokor” là gi ng kinh ch , gi ng các nhà hay ch thông thái trên Nam Vang, ch ngư i Khmer... mi n l c t nh, nư c phèn c ng lư i, quen nói tr i b , thu nay, ám ch Sài Gòn, h dùng m t danh t lơ l nghe tương t “Pei- -ko” hay “P ng-ko” không rõ ch c ư c. B ng như có ai h i h sát quá, tránh cái khó, h dùng m t danh t khác, rõ r t không còn ch i cãi và l m l n n a, y là danh t “srock yuong” ta âm ra “S c Du ng” ch x Sài Gòn(Srock bi n ra ti ng Vi t là “S c” t c x c a ngư i Miên . V sau, “s c” nghĩa là x , vùng. T d : S c th , s c m i, s c vi t (Sock yuong). V danh t “Yuong” hay “Yuônn” ho c “duong”, chưa ai gi i nghĩa nghe n th a. Có thuy t cho “duong” do ti ng Ph n trong “Yuong na” t c là ngư i ngo i ki u. C t nghĩa làm v y e thông thái quá, s i tóc ch làm ôi, theo ý tôi ph i chăng “duong” do ti ng chót danh t “An nam qu c vương” c a vua chúa ta dùng xưng hô i trư c mà có. Ngư i Khmer quen nói ti ng m t, danh t “An nam qu c vương” quá dài dòng b mi ng, b môi, khó nói, nên h dùng g n ch “vương” cũng và “vương” bi n l n “yuong” v.v... Có danh t năm 1945-1946 ngư i Miên dùng làm kh u hi u là “Cáp du ng”. “Cáp” là chém u, “Cáp du ng” là chém u th ng Vi t! ). L y theo i m này và căn c hai ch nên thơ “Srock yuong”, thì ngư i Cam B t t ngàn xưa ã ng m ng m nhìn nh n t Sào Gòn là lãnh th Vi t Nam không ch i ư c. Dân Khmer L c T nh là ngư i trí óc m c m c ch t phác, ngư i c i l c làm ăn, không bi t nói láo và không bi t ng y bi n! Do các thuy t Lang sa k trên, ta có th k t lu n: Dư i th i i cam-b t-diên, Sài Gòn là nư c, x gi a r ng (Prei Mokor ). V n theo thuy t này danh t “Sài Gòn”, trư c nh do “Prei Nokor” là “r ng gòn” không v ng (trong t p “Souvenirs historiques” c Trương Vĩnh Ký qu quy t ngư i Khmer xưa có tr ng gòn chung quanh n Cây Mai và chính ngư i còn trông th y vài g c c th này t i vùng y năm 1885). Nay nên d ch “lâm qu c” úng hơn. Tóm l i. danh t “Sài Gòn” không t do i n “Prei Nokor” mà có. i v i ngư i Cam B t, khi h g i: 3-Theo d u ngư i Tàu, năm 1680 n mi n Nam, năm 1778 l p Ng n. o trên vùng Sài Gòn nh t là t năm T 1680, ã có d u chân Hán t trên dãy 1778. t mi n Nam nhưng h lui t i ông Tài li u này th y rõ ràng trong b sách “Annuaire de la Cochinchine Francaise pour l’année 1866”. Nơi trang 83 và 84 c a quy n sách hi m có này, m c nói v thành ph “CH L N”, tác gi là h i quân Trung úy Francis GARNIER, thanh tra chính tr b n x , vi t nguyên văn b ng ti ng Pháp, tôi xin sao l c ra y sau: “CHOLEN.- Vers la fin du XVIIe siècle, plusuieurs milliers dr Chinois préférant l’exil à la domination tartare, partirent de Canton, pour demander des terres à l’empereur d’Annam. Celui-ci leur désigna la Basse Cochinchine: il se débarassait de la sorte d’une multitude trop hardie pour ne pas devenir bientôt dangereuse, et en faisait, en même temps, l’avantcoureur de ses projets de conquête sur le Cambodge. Les émegrés se dirigèrent donc vers le pays de Gia Dinh, et s’établirent à Mitho et à Bien Hoa. Ce dernier point se développa rapidement sous leur influence, et l’ile Cou-lao-pho devint le pôint fréquenté où chaque année de nombreuses jonques v nent entreposer leurs marchandises. “A partir de ce moment, on voit les Chinois jouer un grand rôle dans toutes les guerres qui eurent une partie de l’Indochine pur théâtre, et, aussi redoutés comme adversaires, imposer parfois des conditions aux diverses parties belligérantes. Ce fut ainsi que, à peu près à la même époque, le Chinois MAC CUU s’empara de Hatien, sur le Cambodge, pour le compte de la cour de Húe, et recut de celle-ci, pour lui et ses descendants, l’investiture de la province dont cette ville est la capitale. Hatien devint bientôt peuplée et florissante et garde encore, aux yeux des Annamites, cette réputation d’élégance et de civilisation dont la colonisation chinoise a toujours eu le prestige pour eux. “Un siècle plus tard (1773), la révolte des TÁYON qui’ectala tout, d’abord dans les montagnes de la province de QuiNhon, et s’étendit repidement dans le sud, chassa de Bien-Hoa le mouvement commercial qu’y avaient attiré les Chinois. Ceux-ci abandonnèrent Cou-lao-pho, remontèrent de fleuve de Tan-Binh, et vinrent choisir la position actuele de CHOLEN. Cette création date d’envinron 1778. Ils appelèrent leur nouvelle résidence TAI-NGON ou TIN-GAN. Le nom transformé par les Annamites en celui de SAIGON fut depuis appliqué à tort, par l’expédition francaise, au SAIGON actuel dont la dénomination locale est BEN-NGHE ou BEN-THANH. “Mais la rébellion ne s’arrêta pas à la conquête de la province de Bien-Hoa: le chef des TAY-SON Nguyen Van Nhac pénétra peu après dans la province de PHAN-YEN (Gia-Dinh), battit les troupes impériales, et passa au fil de l’épée tous les Chinois établis à Saigon (1782). “Il en périt plus de dix mille, dit l’auteur du “Gia Dinh Thanh thung chi”, à qui nous empruntons tous ces détails; la terre fut couverte de cadavres depuis Ben-Nghe jusqu’à Saigon, et comme on les jetait dans la rivière, elle en fut réellement arrêtée dans son cours; personne ne voulut manger du poisson pendant un escape de temps qui ne dura pas moins de trois mois. Les marchandises de toutes sortes appartenant aux Chinois telles que thé, étoffes de soie, remèdes, parfums, parpiers, joinchèrent la route pendant longtemps, sans que personne osât y toucher. L’année d’après (année Qui-Meo 1873), le prix du thé s’élevait jusqu’à 8 ligatures la livre, une aiguille coutait jusqu’à 1 tayen; toutes les marchandises augmentèrent de prix à proportion (Traduction AUBARET). “On peut juger par ces lignes de l”historien officiel de Gia-Dinh, de l’importance qu’avait déjà à cette époque a colonie chinoise de CHOLEN, et dans quelle dépendance du commerce chinois était tombée la contrée entirère. “Quand GIA-LONG, maitre enfin de ces états, eut rétabli la paix dans les provinces de la Basse Cochinchine, Cholen recouvra bientôt toute son activité et toute sa richesse, et la persévérance chinoise, triomphant des restrictions commerciales et des vexations de tout genre, en fit bientôt la marché le plus important des six provinces. La défense d’exportation étendue à presque toutes les denrées autres que le riz, l’édit qui limitait le nombre des Chinois, les lois somptuaires qui leur étaient appliquées, ne lassèrent ni leur habileté, ni leur génie commercial. Toutes mesures qui n’etaient, d’ailleur, pour les mandarins que des occasions de corruption de plus, n’empêchèrent pas les Chinois de construire à leurs frais à Cholen des quais en pierre sur une étendue de plusieurs kilomètres, et de contribuer pour une part considérable au creusement de canal destiné à relier le Binh-Duong ou Vam-Ben-Nghe (arroyo Chinois) au RuotNgua qui aboutit au Rach-Cat (1819). Le-Ruot-Ngua avait été lui même canalisé en 1772. En même temps, on acheva les travaux de l’arroyo de la Poste, dont le creusement avait été ébauché des 1755. En 1820, la route commerciale du Cambogde à Saigon par Mitho se trouva complètement terminée, et à partir de ce moment, Cholen redevint l’entrepôt nécessaire de toutes les denrées de cette riche zone” (Annuaire de la cochinchine Francaise pour l’année 1886, pages 83-84). C theo thuy t này, ngư i Tàu dùng thuy n bu m chuyên ch hàng hóa, tơ l a, trái cây khô và tươi v.v... c a x h qua d tr t i Cù lao Ph (Biên Hòa) {Nông N i i ph .- n Biên Hòa, Tr n Thư ng Xuyên b t u khai thác, chiêu n p khách buôn Tàu, xây d ng ph phư ng, lót ư ng, làm nhà ngói vách vôi, có l u cao hai t ng liên l c dài b sông trên năm d m, chia làm hai nhai l , nhai l n gi a ph á tr ng, nhai ngang lót á ong, nhai nh lót á xanh, ư ng r ng l n, ngư i buôn k bán t t p ông úc, tài i bi n, ghe thuy n u san sát li n khúc sông, qu là m t ô h i sung túc. Năm 1778, Tây Sơn tràn vào gi t g n s ch, d h t luôn nhà c a, á g ch, c a c i, làm suy s p luôn “Ph ” này (Tài li u theo i Nam nh t th ng chí, b n d ch Nguy n T o, trang 25)} (Mãi v sau, h v n dùng thuy n cây ch y bu m ch lúa g o, cá khô, tr m hương c a Nam Vi t qua Trung Qu c, và b n tr v Nam n u không tơ l a hàng hóa, h còn có sáng ki n ch á, g ch, g m, v a cho thuy n s c kh m sóng ít nh i, v a có dùng xây c t chùa chi n t i Vi t Nam y m t th th c như bên x h ). Vào th i y, ngư i Tàu v n là nh ng tay l i h i và c l c ám tr m i cách và c hai bên vào các cu c n i lo n mi n Nam. Có th nói h h d a vào bên nào là bên y có ph n ch c th ng ch th d dàng. Dân chúng n uy danh h và kiêng s võ l c b o tàn c a h , th m chí các tay lãnh t ương th i: Nh c, Hu , Nguy n Ánh cũng l i d ng h mư n th “l y giáo Tàu âm Ch c” cho h sát h i l n nhau b t. Xét ra i nào cũng có h ám tr ta ch ng l i Trung Qu c v i danh nghĩa “di th n Minh M t”, h là ngư i g c Hán t c l i “t ” r t sư ng tay lính uôi sam Mãn Thanh và bi t âu ch ng, trong tr n ng a, há ch ng có quân sĩ Tàu hươi mã t u ám tr vua Quang Trung ánh gi c Ch c! Cũng như dư i danh t h i kín, như g n ây có “Thiên a H i”, nào “Nghĩa Hòa oàn”, nào “Nghĩa Hưng oàn”, t ngàn xưa h ã t ng làm mưa làm gió m t th i và ánh gi c mư n cho c hai phe, khi theo chúa Nguy n Ánh, khi theo Tây Sơn Nh c Hu và v sau cùng, thì có h núp dư i bóng c en, tr giúp tri u ình Hu ch ng quân i Pháp th i T c, và núp dư i hi u l nh “Tư M t, Phan Xích Long” phá khám cũ Sài Gòn và làm ph n ch ng chánh ph ôh Pháp l i 1914-1915. Anh hùng b t c chí, s n tánh phiêu lưu, h cư x không khác các nhân v t, các “ i ca” trong truy n Tàu b t h , khi làm tư ng cư p khi l i t kh n phò nguy! Nhưng cũng b i tánh ăn không minh b ch, nên khi Tây Sơn n i d y (1773), kéo c bách th ng vào Nam, thu n tay, h bèn quét u i quân Tàu ra kh i Cù lao Ph (Biên Hòa) là nơi tàn quân Minh n l p cơ s t năm 1680. Khi y, nh ng khách thương Tàu m t ch bèn rút lui theo con sông Tân Bình (B n Nghé), h nh m xem a th , cân nh c k càng thiên th i a l i và sau r t h l a vùng t gi a ch n ư ng M Tho i Cù lao Ph mà xây d ng tân s , tân s này sau tr nên thành ph Ch L n ngày nay v y. Tác gi Grancis Garnier, qu quy t: TH TR N CH L N DO NGƯ I TÀU T O L P VÀO NĂM 1778 ÂY THÔI. Th tr n này v a phát t chưa ư c b n năm năm n 1782, thì ng n n l n: năm y, chúa Tây Sơn Nguy n Văn Nh c ánh l y ư c thành Phan Yên (Gia nh), th a cơ làm c s ch ngư i Tàu m t phen n a (S dĩ Tây Sơn gi n dai như th , theo m t gi thuy t tôi ư c nghe gia nghiêm k l i, có l m t ph n do h u qu nh ng c gian b c l n gi a các tay t Tàu và Bi n Nh c năm xưa, m t ph n khác quan tr ng hơn, là l i ã không ti p tay ch ng Nguy n Ánh mà còn ti p t lương ph n, c thu t l i, thì hàng hóa các ti m buôn Tàu như trà, v i l a, thu c men, v.v...). Sau tr n gi c 1782, theo Tr nh Hoài hương li u, gi y má lo i b tuôn ra b b a bãi l nh khên ng p ư ng sá, hèn lâu như v y mà không ai dám r dám mót lư m v xài. Qua năm 1783, giá hàng hóa v t lên mà ng p : kim may m i cây m t lư ng b c, trà Tàu tám quan ti n m t cân, ... Còn nói chi s binh sĩ và thư ng dân Tàu b ch t âm ch t l i k trên s muôn, th m chí thây ma l p n m ch t t, ng n ngang t vàm B n Nghé n t n kinh Ch L n, l p khác b chu i xu ng nư c, xác ma da, th ng ch ng k o l nh m t khúc sông, làm cho ngót ba b n tháng trư ng, dân nghe nh c mà n xương s ng không dám r n mi ng th t xương th t cá! Nhưng ngư i Tàu qu là gi ng dân giàu tính nh n n i nh t th gi i: tính coi h th t b i to tát làm v y mà h không b cơ s làm ăn. Ít lâu sau h g y d ng l i cơ s Ch L n, có mòi sung túc th nh vư ng hơn trư c bá b i. H l y t p thêm b kinh ch m i t o l p, c n á thêm cao ráo và kiên c . Và có l ghi nh công tr ng này h t tên ch m i là “Tai-Ngon”, ho c “Tin-Gan”, mà phát âm theo gi ng Qu ng ông thì nghe ra “Th y Ng nn” hay “Thì Ngòn”. Xét theo m t ch , thì “Tai-Ngon”, “Tin-Gan”, “Th y Ng nn”, “Thì Ngòn” c theo gi ng Vi t là “ Ng n”: , ê: là cái b , cái ê ngăn nư c. : cũng có nghĩa là n m l y => nghĩa bóng : n m l y ch ch y u. K ra khi i l a a th , ã là t c m t hy v ng l n r i. Ng n: b sông cao d c. Ng n là vùng Ch L n cũ ngày nay v y (truy ra là xóm Qu ng ông Nhai ch mi u Quan , mi u Tam H i). Còn khi khác n a, h dùng danh t “Tây C ng” mà h phát âm nghe “Xi-cóon” ho c “Xây-cóon” (theo gi ng Qu ng), theo tôi ây là cách phát âm gi a ngư i Tàu v i nhau ám ch vùng t mà ngư i Pháp hi u là “Sài Gòn”, do gi ng Tàu, vùng c a ngư i Vi t ăn và , vùng y t c là vùng ch cũ Sài Gòn và ây là cách nhái gi ng nói, nh i ti ng “Sài Gòn” c a ta. “Xi-cóon” gi ng Qu ng vi t ra Hán t thành “Tây C ng” như v y là ch c ch n r i! Xin ng hi u theo m t văn sĩ tr , giàu óc tư ng tư ng nhưng túng , ghi trên t p chí “Ph thông” n c t nghĩa “Tây C ng” là thành trì c a vua T c ngày xưa c ng hi n cho Tây !Tôi không theo phái b o hoàng nhưng tư ng vi t làm v y, nhơ ngòi bút, nh c qu c th , ngư i nư c ngoài cư i; thêm c t i v i ti n nhân. Tóm l i: Tây C ng, Xi-cóon, là xóm Vi t, Sài Gòn c a ngư i Nam, không ph i xóm Tàu trong Ch L n, t c Th y-Ng nn, ch vi t c là Ng n. Có ý nghe ngư i Tàu khi nói chuy n v i nhau, khi r i chơi vùng “Sài Gòn”; h nói g n l n “hui Cái X ”, mà “Cái X ” dây là “nhai th ” t c “ch ”, ho c gi h nói “xánh cái x ” là “tân nhai th ”, t c là “ch m i”(ch Vi t m i). Khi nào mu n ám ch Ch L n Tàu, h l i dùng danh t “Th y Ng nn”, là Ng n v y. Vi t – ta nói : Sài Gòn; Tàu – h nói : Th y Ng nn, Xì C n. Ai mu n hi u th nào thì hi u! G n ây hơn h t, khi hai ô th sát nh p làm m t “Tây C ng d n v i danh t h t s c g n và sáng, y là Tây . Ng n làm m t kh i duy nh t”, Tàu h dùng m t Tr l i d u v t t tiên Vi t. Cái l n x n r c r i làm cho ngày nay chúng ta iên u khó bi t a i m âu là Sài Gòn chính th c, truy ra, cũng t i Lang sa mà có! 1. Thành Sài Gòn do Minh M ng d y xây năm 1836, v trí g n Ba Son. 2. Ch B n Thành ( g n b n và thành) phân ra hai ch : a. Ch Cũ ch Ch V i ngày xưa c t l i b ng g ch và sư n kèo s t, phá b năm 1913. b. Ch M i – ch B n Thành ngày nay – kh i công năm 1912 n tháng 3 năm 1914. 3. Hai vùng này g p l i có tên là B n Nghé. Trong lúc y thì ngư i Tàu dùng danh t “Th y Ng nn” ( Ng n) g i vùng buôn bán “Ch L n” và danh t “Xi-Cóon” (Tây C ng) ám ch xóm Vi t t c ch B n Thành (t xưa n 1919 s buôn bán v n n m trong tay Hoa ki u, ngư i Vi t b t u qua ngh thương mãi ch t 1920 v sau). K p n bu i Tây qua, ng trư c danh t “B n Nghé” và “Sài Gòn” thì hai ch “B n Nghé” i v i Tây líu lư i khó nói quá, nên ch s n uy l c k chi n th ng trong tay, Tây bèn ép các s c dân Nam, Chà, Ch c u ph i b danh t “B n Nghé”, và thay vào ó, Tây ép dùng hai ti ng “Sài Gòn” (h i i Linh m c Bá a L c ã năng dùng danh t “Sài Gòn” trong thư tín nhưng n l i 1860 danh t này m i ph bi n r ng và th ng nh t) v a kêu giòn, v a d c (cũng như h ã c và nói “Cholen” thay vì “Ch L n”, r i c và nói “Da Kao” thay vì “ t H ”. Dân ta b t ch ơc theo mà còn ăn nói m nh d n hơn n a, cho n ngày nay h i r i mà các danh t ngo i lai này chưa h t h n). M t lúc, ch n tên d t cho kinh ô Nam Vi t, Tây ã nghĩ n danh t “Gia nh” nhưng h l i chê là di tích c u trào, khêu g i chuy n xưa nên h không dùng. K ó, h mu n ch n danh t “Bà Chi u”, nhưng h cũng không thâu nh n vì “Bà Chi u” như “Gia nh” là tên cũ c a trào xưa, h c tránh, l i n a “khi vi t l i vi t tháu, ho c dùng g i i n tín, s e có khi c hi u l m là “B c Liêu”thì kh n”. Tóm l i, danh t “Sài Gòn” tr nên b t t vì ngư i Vi t, ngư i Tàu trong lúc àm tho i v i Lang sa ho c vi t thơ hay ký giao kèo v i h ; m t n a chi u ý ngư i m i, m t n a “n nh Tây”, bèn dùng luôn danh t “Sài Gòn” thay th danh t “B n Nghé”, lâu ngày quen tai quen m t và càng ph bi n r ng thêm mãi, khi n nên “Sài Gòn” ã soán ngôi “B n Nghé” và “B n Nghé” th nh tho ng ch còn nghe nói trong gi i ngư i c c u t Gia nh chính c ng mà thôi . III PH N TH BA Th t ra, khó mà tóm t t trong vài câu ng n g n và y v i n tích chung quanh thành và t Sài Gòn. Mu n hi u v n này, ph i ch u khó tìm d u gót vua Gia Long trong nh ng năm ngư i bôn t u trong Nam, t năm 1774, và theo dõi các vì vua chúa nhà Nguy n n năm khia chi n cùng binh Pháp là năm 1859. Ph n này chia ra: 1. Th i i Nguy n Ánh (t năm 1774 hi u Gia Long t 1802-1820). ly (Xem m t o n t v vài nét ăn thói Gia nh); n năm 1820). (Nguy n Phúc Ánh xưng chúa t 1774-1802, t c là v hoàng dư i tri u hai vua Gia Long và Minh M ng lúc quan T quân còn làm T ng tr n t i 2. Sau năm bi n c 1859; 3. Tây n Tây i (d t trư c năm ký hi p nh Genève 1954). 1. Sài Gòn dư i trào Nguy n Ánh (1774-1820) Cõi Nam, n năm 1772, Chúa Nguy n óng ô Hu . Lâm c nh lư ng binh ánh xu ng, dư i l i b quân Tây Sơn n i d y, gi t lên. u th ch, trên thì Chúa Tr nh Sâm sai tư ng Qua năm 1774, Nguy n Du Tông cùng hai cháu là M c Vương và Nguy n Ánh ph i r i Hu ào t vào ng Nai. T năm 1774 n năm 1789, ngót 15 năm, Chúa Nguy n Ánh b Tây Sơn ánh u i, ch y g n kh p nơi, khi thì v nương náu vùng Sài Gòn, mà v như v y cũng không ư c lâu, khi lê gót lưu vong kh p mi n Cà Mau (lúc b y gi g i là ông Xuyên), khi l i ch y n tr n ngoài hòn Phú Qu c (1782-1786). M i năm c n mùa gió thu n thì binh Tây Sơn tr y thuy n vào Nam ru ng ki m, quy t t n di t dòng Nguy n Phúc. Chúa Nguy n Ánh n núp mi n Nam còn l i nhi u c m tình trong dân chúng. Cho n ngày nay, ngư i l c t nh còn c t tên con a u lòng luôn luôn là “th hai” r i “th ba”, “th tư”, v.v... vì kiêng ch “c ” riêng dành tư ng ni m ông Hoàng C là ông C nh. Trong thú chơi m chén, di tích “Gia Long t u qu c” còn ghi l i vài b chén trà c , tôi bi t có n ba ki u v khác nhau. C ba ki u u v hình m t khách l hành ng c thân b sông bên kia, t a h ang ch m t chi c thuy n con l ng l gi a v i ra rư c khác nhau chăng là t i hai câu thi: M t b chén thì: “Bình ki u nhơn hoán , Chuy n l c ti u thuy n lai.” (C u v ng, ngư i kêu ò, ra s c, thuy n l i g n). M t b chén khác n a thì: “Ngư gia hoàng gia, Âm tinh ng tinh.” (Ông chài ông vua, sao âm g p sao ). B th ba v y hai b trư c duy không có thi. Nghi m ra b “Bình ki u...” có l c hơn b “Ngư gia”, nhưng cũng không có gì dám qu quy t. Trái l i b “Ngư gia...” nói sát hơn, tuy ph i gi ng cao kỳ vương khó ch u! Còn b ba, kh i nói, khi hai b trư c thông d ng r i, ai ai u thu c i n tích n m lòng, c t nghĩa n a là th a nên chi th v b không thi, vô ích. Tôi g p c th y có trên vài ch c b rã r i, còn trơ tr i cái ĩa bàn l loi, không th y b nào men già d n c kính, có l toàn m i ký ki u vào th i T c ho c g n ây: m t dĩa p tuy t, r n da r n, nét v th n tình, thì hi n ch nó, ông bác sĩ H. mua ư c t i Hu , ã mang luôn v Pháp, m t d ng bi t tích cho m thu t x s . Nay Vi n B o Tàng Sài Gòn có hai ki u dĩa v tích này, bày t i phòng tri n lãm m thu t Vi t. Tháng Ba dương l ch 1960, tình c tôi mua ư c m t chén t ng và hai chén quân v tích này (thi u m t chén quân và m t dĩa bàn). Hi n dư i áy “Tân S u” (1841). Theo tôi, ây là b chén c nh t ki u “Gia Long t u qu c” do s b năm u Thi u Tr sang Tàu mang v . Năm 1789, Nguy n Ánh c th ng Tây Sơn, thâu ư c Sài Gòn và ra l nh xây p thành trì thêm kiên c . Tính ra thành này xây năm Canh Tu t (1790) n năm Minh M ng th 16 (1835) thì b h , v n v n dùng ch b n mươi lăm năm, u ng quá! V sau s sách g i ây là “Gia nh ph thành”. Năm 1784, linh m c Bá a L c ưa Hoàng t C nh sang Pháp qu c nh c u c u vi n, chuy n v năm 1789 (14-071789) Bá a L c d n ư ng cho m t s võ quan và quân nhơn Pháp, nhơn tránh n n Cách m ng o chánh t kh i m t ngày nào ó bên x h , nên tình nguy n àu quân dư i c Nguy n Chúa. Thành Sài Gòn do Gia Long ra l nh xây c t là do quan Oliver de Puymanuel (cũng có sách vi t de Puymanel) – ông này Vi t danh là “Ông Tín” (Ngày 15 tháng 5 năm th 51 C nh Hưng (27-06-1790) de Puymanuel ư c Nguy n Chúa s c phong “Khâm sai cai i Th nh oai h u” – Bulletin de Société des Etudes Indochinoises năm 1935, trang 37) xây theo ki u Vauban : thành xây tám góc theo Bát Quái, ch g i “Quy Thành”. Vách cao mư i lăm thư c m c, tính ra l i b n thư c tây l tám t c (4m80), toàn b ng á ong Biên Hòa ki u “l c lăng”. Hi n m á này còn lưu tr t i kho c a Vi n B o Tàng trong vư n Bách Th o làm d u tích (nh ng t ng á lưu l i o ư c 0,34 x 0,34 x 0,11m). Theo ông Trương Vĩnh Ký k l i thì trung tâm thành 1790 úng trung tâm nhà th l n c Bà hi n nay, nơi ây thu xưa có d ng m t cây c l nh to l n. Theo ông L.Malleret ã nghiên c u k càng thì c l nh này ph i t l i trên con ư ng Hai Bà Trưng m i trúng ch , vì thu ó ư ng này là trung tâm o chia thành Gia Long làm hai phía b ng nhau (B.S.E.I năm 1935, trang 45). Cũng trong t p B.S.E.I năm 1935 này, nơi trang 53, tác gi k khi xưa lúc ào n n móng xây nhà th c Bà có g p m t l p tro, cây, g ch và á cháy l n v n dày trên ba t c tây (0m30), nh ch ng ó là di tích kho lương m c a gi c KHÔI b binh lính Minh M ng t năm 1835 khi phá Quy Thành. Trong ng tro này, th ào t ã g p l nh k nh ng n ngang nào xác ti n i u, ti n k m b l a cháy ra kh i k o quánh l i, nào n súng to b ng gang s t, b ng á kh i, nào hài c t tr con còn ng trong hũ trong vò. C theo tài li u Trương Vĩnh Ký thì b n vách Quy Thành, ám theo b n hư ng, có th nói 1. ông : ư ng Lê Thánh Tôn; 2. Tây : ư ng Nguy n ình Chi u; 3. B c : ư ng inh Tiên Hoàng; 4. Nam : ư ng Nam Kỳ Kh i Nghĩa; Tám c a Phan Yên Thành này còn ghi tên l t vào: l i rành r . ây là tài li u theo ông Trương Vĩnh Ký: ông môn, cũng g i là C a Ti n g m hai c a: - Gia nh môn, day m t ra hư ng ch cũ Sài Gòn; - Phan Yên môn, trên con ư ng b c theo kinh Cây Cám (nay ã b l p m t); Tây môn, cũng g i là C a H u, g m hai c a: - Võng Khuy t môn ( l i c u Bông); - Cung Thình môn ( l i r ch Th Nghè) (theo P.Ký) B c môn, cũng g i là C a T , g m có: - Hoài Lai môn (tr v r ch Th Nghè); - Ph c Vi n môn (cũng tr v r ch Th Nghè); Nam môn, cũng g i là C a H u, g m có: - nh Biên môn (l i ngã tư Nam Kỳ Kh i Nghĩa v i Nguy n Th Minh Khai); - Tuyên Hóa môn; Theo i Nam Nh t Th ng Chí, thì “Quy Thành” có tên khác là Gia nh kinh (sau vì phá b nên l i g i “Gia nh ph thành”) v a ph n làng Tân Khai – Bình Dương và xây năm Canh Tu t (1790), v a gi ng Bát Quái v a gi ng hình Hoa sen. Theo b này, thì tám c a thành là: ông: - Tr n Hanh (Ch n Hanh); - C n ch ; Tây: - T n Thu n; - oài Duy t; B c: - Khôn H u; - Kh m Hi m; Nam : - Ki n Nguyên (Càn Nguyên); - Ly Minh; Trong thành m ư c d c ngang tám con ư ng cái. Thành, chu vi o ư c: -T ông qua Tây : 130 trư ng 2 xích (tùy theo th i i mà xê xích khác nhau, ông b n lão thành Vi Huy n ây ngh l y chi t trung m t xích là 40cm ti n chuy n ra thư c tây) - T B c qua Nam: cũng y như th . Thành xây hư ng v ông B c và cao 1 trư ng 3 xích có ba b c. B cao c a chân tư ng d y b y trư ng năm xích. Trong thành t nhà Thái mi u và kho v bên t , bên h u là xư ng tr i, gi a là hành cung. c c n Tr i lính thì b li t chung quanh; trong quân túc v , trư c sân có tr c ba t ng, cao 12 trư ng 5 thư c, trên có V ng u bát giác t a (tháp canh) bên treo thang dây, trên u có quân th v ng ng i gác, có vi c gì quan ng i thì ban ngày treo c hi u, ban êm treo èn hi u, quân i tuân theo ó làm hi u l nh i u khi n. Hào thành sâu 14 xích; b ngang 10 trư ng 5 xích; chu vi 794 trư ng. Có xây i u ki u, ngoài ki u có p th ch tr i. Năm Tân D u (1801), i binh Nguy n Ánh thâu ư c thành Phú Xuân (Hu ). Vương sai tháo g sư n nhah Thái mi u Sài Gòn ch ra Hu d ng l i ( nh cho m y năm i u Gia Long, chưa tuy n ư c danh m c t t nên ph i ch Thái mi u t Sài Gòn ra Hu xây d ng l i như th ). T ây thành Sài Gòn l t xu ng hàng i tr n th mi n Nam, không còn là kinh ô Nguy n tri u n a. Nhưng n năm Quý D u (1813), Gia Long sai Nguy n Văn Nhân và Tr nh Hoài c l p hành cung t i Sài Gòn, có xây gác chuông và gác tr ng hai bên t h u, nh ch ng chưa b ý tr vào Nam và v n có lòng thi t l p tri u ình t m trong này ng khi h u s . Sau tòa hành cung, có dinh quan tư ng súy. T i c a Ly Minh có xây gác cao t tên gác Thân Minh. Nơi ba c a Ki n Nguyên, Ly Minh và T n Thu n có t tr i lính l p ngói vách sơn . Qua i Minh M ng, có l nh i tám c a thành: Tr n Hanh i làm Ph c Vi n, C n Ch “ Hoài Lai, T n Thu n “ Tĩnh Biên, oài Duy t “ Tuyên Hóa, Khôn H u “ C ng Th n, Kh m Hi m “ V ng Khuy t, Ki n Nguyên “ Gia nh, Ly Minh “ Phiên An. Trong quy n “Souvenirs historiques”, ông Trương Vĩnh Ký theo l i truy n kh u c a các c già t ng bi t thành năm 1790, ã ghi tên các c a thành, nhưng a i m l i ghi khác (có l vì không d l i v i a ). Nay tôi xin tóm t t các tài li u làm m t b ng như sau: Tên các c a thành t t i Gia Long: ông T n (Ch n) Hanh C n Ch Tây T n Thu n oài Duy t B c Khôn H u Kh m Hi m Nam Ki n Nguyên Ly Minh c Minh M ng Ph c Vi n Hoài Lai Tĩnh Biên Tuyên Hóa C ng Th n V ng Khuy t Gia nh Phiên An Theo ông Trương Vĩnh Ký: Ph c Vi n môn) c a t Hoài Lai môn) B c môn? nh Biên môn) c a h u Tuyên Hóa môn) Nam môn? Cung Thìn môn) c a h u V ng Khuy t môn) Tây môn Gia nh môn) c a ti n Phan Yên môn) ông môn i l i: Như ã th y, trên b n phương hư ng không y và tên c a thành cũng có t so sánh và tìm hi u l y. i thay, tôi xin gi úng các nhà kh o c u i quan Thư ng (Lê Văn Duy t) sai n i vách thành lên cao 1 thư c 5 t c dùng toàn á ong kiên c vì v y sau này b khép vào t i t chuyên và có ngo i tâm. Năm 1832 (Minh M ng th 13) vua sai i tên là Phiên An Thành (Phan Yên). Năm 1833, Lê Văn Khôi làm ph n, chi m thành ư c ba năm. Năm 1835 (Minh M ng th 16), binh tri u h thành Phiên An. Vua Minh M ng vì gi n gi c Khôi chi m c m y năm nên d y phá b Quy Thành c a Gia Long xây c t năm 1790. Qua năm th 17 (1836), Minh M ng ra l nh xây thành khác v hư ng ông B c Quy Thành. Chi u theo b n d ch Gaspardone c a b Gia nh thông chí Tr nh Hoài c thì thành 1836 có b n c a, chu vi 429 trư ng, cao 10 trư ng 3 th n, hào thành sâu 7 xích, b ngang hào 11 trư ng 4 xích. Thành 1836 t i làng Nghĩa Hòa – Bình Dương. Chính thành 1836, n năm 1859 thì b binh Pháp l y ư c; Pháp g i thành 1836 là “Citadelle de Saigon”. n năm 1859 thành b h bình a, tính ra xây năm 1836, h năm 1859, thành th ch úng v n v n hai mươi ba năm, còn v n s thua Quy Thành c a vua Gia Long n a (Quy Thành, xây năm 1790, phá năm 1835 => 45 năm). Nghĩ ra Minh M ng phòng ng a h u ho n, s m t tr n gi c Khôi tái di n, nên phá Quy Thành còn có ch ch . Tuy v y, ngư i còn bi t mót v t li u thành cũ dùng vào vi c tân t o thành m i 1836. n như binh Tây, o t ư c thành “Citadelle de Saigon” kiên c , m i ràng ràng, n u h có chút óc “t n c ” và “th m m ”, h nên dành cho h u th bi t l i ki n trúc xưa này mói ph i. Té ra h cũng s vu vơ, e cho m t ngày kia ngư i b n x s dùng thành này ch ng l i nên h sai châm l a t tiêu. Ngày 8 tháng 3 dương l ch năm 1859, quân sĩ Pháp t 35 c t mìn phá tan tành Thành 1836 ch còn m y ng g ch á v n; i v i l ch s th t là m t l i l m không nh . Quân i Pháp làm th ng kê l i ch cho ta bi t tr n h a thiêu này ã tiêu h y m t cách áng ti c: - Hai mươi ngàn (20.000) cây súng tay c , và m t s binh khí như gươm giáo v.v... nhi u không th m. - Tám mươi lăm (85) thùng thu c súng và vô s k nào bì súng, h a pháo, diêm sanh, tiêu th ch (salpêtre), chì v.v... - M t s lúa tr trong kho s c nuôi t sáu n tám ngàn (6.000 – 8.000) nhân kh u trong vòng m t năm. - L i v i m t s ti n b n x ( i u và k m) trong kho ư c nh và tr giá b ng 130.000 quan ti n lang sa th i ó. V lúa t b , có sách ã tr giá trên ba tri u quan Pháp (3.000.000 francs) và thu t l i r ng có nhóm Hoa ki u trong Ch L n ưa è ngh xin mua mà tư ng Rigault de Genouilly không ch p nh n s r ng s lúa này không may l i l t vào tay binh lính Vi t thì khác nào giúp giáo cho gi c. Thà cho h t b s lúa mà b n Hoa ki u tr giá n tám tri u quan (8.000.000 francs). Ba năm sau, n 1862, tr n l a t lúa còn ngún ng m ng m... Ông Charles Lemire thu t l i r ng: ngày 27 tháng Giêng năm 1862, ông có thí nghi m, th th c cây g y c m tay vào ng tro tàn, khi rút g y ra thì ã cháy thành than (Bulletin de la Société des Etudes Indochinnoises, năm 1935, trang 8). Charles Lemire thu t ti p r ng v sau chính bên phe Pháp có ngư i t ra h i ti c hành ng h y ho i vô ích c a Th y sư c Rigault de Genouilly nhưng ã mu n (B.S.E.I. 1935 k trên, trang 96-97). Cho hay làm tư ng i chinh ph c nư c khác, có h ng còn chút lương tâm, h ng khác ch bi t gi t chóc, tàn phá, sát h i. Sau khi tri t h thành “Citadelle de Saigon”, binh lính Pháp dùng s t và vôi g ch xây thành lính “Sơn á” c a h , t c danh “Thành 11è R.I.C” (Caserne du Onzième Régiment de l’Infanterie Coloniale – Tr i B Binh Thu c a i th 11). b , do ng Luro (Cư ng , nay là inh Tiên Hoàng) kéo lên công hãm thành Vi t. Lúc b, Năm 1859 binh Pháp tàu chi n Pháp th neo t i công trư ng Mê Linh. Trào Pháp t tên là Place Rigault de Ginouilly, có d ng tư ng ng to ln ghi chi n công Th y sư c này. Cũng vì th , ch này xưa g i “M t Hình”. Tương truy n nh ng êm mưa bão có bóng lão hình ng hi n hình g i ò qua sông. Tr i ánh nhi u l n, lão không h y h n, tư ng v y mà “b n gan cùng tu nguy t”, không ng k p năm o chính 1945-1946, thanh niên lôi lão, h b lão xu ng, n u ch y ra bì súng b n tr h n năm xưa. Theo Gia nh thông chí thì năm 1777 ( inh D u) Gia Long thâu ph c ư c Sài Gòn, năm 1779 (K H i) sai tu nh a l p a gi i dinh Phiên Tr n. Năm 1790 (Canh Tu t) p thành bát quái trên gò cao thôn Tân Khai, t ng Bình Dương g i ó là Gia nh kinh. Niên hi u Gia Long nguyên niên (1802), c i tên Ph Gia nh làm Tr n Gia nh, t Tr n quan th ng tr . Qua năm th 7, c i làm Gia nh Thành do m t Phó T ng Tr n th ng tr , g i tr n Phiên An g m luôn Biên Hòa, nh Tư ng, Vĩnh Thanh, Hà Tiên l i kiêm lãnh luôn tr n Bình Thu n. Năm Minh M ng th 13 (1832), i Gia nh Thành làm Phiên An T nh Thành, t ch c An Biên T ng c th ng tr hai t nh Phiên An và Biên Hòa. Năm Minh M ng th 15 (1834), mang danh Nam Kỳ L c T nh. Năm th 17 (1836), xây thành m i i danh là Gia nh T nh. i An Biên T ng c làm nh Biên T ng c. a th Sài Gòn Nhìn trên a , ta th y rõ a th Sài Gòn khá g i là hi m tr : a) Thu xưa khi chi n tranh còn “hi n”, ánh b thì lính i chân không, binh khí thì dùng dao mác, mã t u, chà g c, ánh th y thì trông c y nơi thuy n bu m, cung tên... Súng ng n u có thì b n không xa, n á n s t làm s nhi u hơn gi t ch t. Vì th , v trí Sài Gòn úng là hi m y u, kiên c nh gi a trung tâm các ng n “sông sâu nư c ch y” và gi a các ư ng l “b a giăng như lư i nh n”. b) Nh cách bi n tám mươi chín cây s ngàn (89km) n u tàu chi n tàu ô ngoài khơi kéo vào thì Sài Gòn có th i gian th th và nghênh chi n. (Position de Saigon.-à 10.47 lat.O.-106.38 long. E. Greenwich, à 89 km du Cap St.Jacques, 13.550 km de Marseille (7.316 miles) par mer, 12.000 km de Paris par air, d’après Indochine modern d’Eug. Teston et Maur. Percheron, lib, de France, Pais, page 454) c) Nh óng trên gò trên n ng, cao hơn m t bi n trên mư i thư c có hơn, Sài Gòn có s n hai hào thiên nhiên che ch là sông Th Nghè và sông B n Nghé. Tuy v y, năm 1859 r ch Th Nghè không s c ngăn tàu s t c a c Rigault de Ginouilly và ã cho tàu Pháp xáp c n thành ...; nhưng bình nh t n u có phòng b th chông, nh n chìm xác ghe xác thuy n ch á ch n lòng sông cho th t nhi u, thì ngăn s c gi c ư ng th y m t th i gian. d) Sài Gòn có s ng h c a nhi u n bao b c xung quanh. Các n này n i li n nhau b i các sông r ch b a t giăng r t là thu n ti n và hi u nghi m. Vì bài biên kh o này có tính cách “thư ng àm”, nên không sao chép tên các n, ã ư c ghi rõ trong quy n i Nam nh t th ng chí (L c t nh Nam Vi t), b n d ch Nguy n T o, do b Qu c gia Giáo d c, Nha Văn hóa xu t b n năm 1959. e) Thành Sài Gòn ư c ti n l i là k v a lúa mi n Nam, t c Ch L n. N u ch ng may b ch vây kh n thì ít lo n n ói. V l i, Sài Gòn có ch a r t nhi u nư c l c thiên nhiên dư i t sâu, h ào gi ng là có nư c ăn nư c dùng r t t t, không s n n thi u nư c. Tóm l i, ngày trư c chi n tranh, chi n c còn theo l l i xưa, nên v trí và a th Sài Gòn th t là c th . Ngày nay, tuy chi n lư c ã n th i kỳ nguyên t , nhưng nh ng gi a nh n ư ng l t giăng, thêm có phi c ng r ng l n, nên s bành trư ng và ph n th nh c a Sài Gòn càng tăng thêm mãi mãi ch không b t. Th nh c l i vài nét ăn thói th i Quan L n Thư ng nh Thành trư c sau hai kỳ: bàn ngh v ngôi Thái T . Quan T quân Lê Văn Duy t làm T ng tr n Gia -L n u, t năm 1813 n năm 1816, r i ư c ch tri u v kinh - L n sau, t năm 1820 n năm quy th n, t c năm 1832 [V ngày quy th n c a Lê T quân, ít ngư i bi t rành. Quy n i u c h kim thi t p c a Nguy n Liên Phong, so n năm 1915, trang 27, ghi r ng: “Ngài (Lê Văn Duy t), tuy au sơ s a, song bi t mình i m ng dĩ nh, bèn tr i v i phu nhơn, nhưng cùng các tư ng sĩ b h thì tr i sơ vài l i v y thôi. Bư c qua ngày ba mươi, tháng B y năm Nhâm Thìn (1832) ư c ch ng hai gi khuya (gi S u) Ngài t t hoi, th b y mươi, hi n nay ngày M ng m t tháng Tám là ngày k . Lúc t t hơi, thì b n phía Xóm Ch ũi và n i làng Xuân Hòa, các quân lính u ngó th y sáng r c m t ư ng dài l n như cây l a i u t trong dinh bay x t ra, bay ch m ch m r i phăng phăng bay lên hoài, tr c ch m t tr i l n h i lâu bi n m t.” ]. T quân bao gi cũng nêu cao ch quy n nhà vua. M i năm áo l , có hai l l n: l tri u ki n Vua vào u xuân nh t và l hành binh. T quân gi úng l và r t nghiêm v m t nghi ti t. Ngoài vi c úng năm vua Miên ph i n p l c ng không ư c ch m tr , b n ph n vua Miên ph i sang chúc th vua Vi t t i thành Phan An m i d p Nguyên án. C êm ba mươi T t, vua Miên ph i có m t t i thành ê k p sáng hôm sau úng canh năm thì cùng Lê T ng tr n hành l chúc th t i V ng cung. Ông Trương Vĩnh Ký k l i trong c l c “Souvenirs historiques” r ng có m t năm, vua Miên xu ng d l , thay vì trong thành Phan An, l i vào Ch L n ngh êm, b i r a, hôm sau lúc tr ng canh i m năm dùi T quân và ti u tri u hành l t i V ng cung thì v ng m t vua Miên. T quân nh t nh không ch , n khi l t t, vua Miên m i em l v t ti n vào, T quân chi u i n l , ph t v vua Miên ph i n p ba ngàn lư ng b c m i cho v nư c. Ngoài ra, c ngày m ng sáu tháng Giêng, thì T quân làm l “xu t binh”(mu n g i “ra binh”, “hành binh” u ư c). D p này, ngư i ta ra l nh òi hêt các cơ binh óng “L c T nh” (nói cho g n, ch kỳ th c danh t “Nam Kỳ L c T nh” ch có Ngư i (T quân) duy t nơi ng T p tr n cũng g i “Mô Súng” sau này m i g i t năm 1834 - Minh M ng th 15) v là Mã Ng y. L này di n ra th oai v i các nư c lân bang (Cao Miên, Xiêm La…) v a võ an dân tâm, vì thu y dân tình ch t phác v n tin tư ng qu th n và hi u r ng àu năm có di n oai l c binh quân làm v y thì trong x su t năm dân s ư c bình an vô b nh, b i tà ma qu m u khi p s oai võ c a T quân. Ngày m ng sáu tháng Giêng, T quân t m g i trai kỳ, gn i ki u n Hành cung làm l chúc th vua r i phát ba ti ng súng ti n hô h u ng, lên ki u th ng ng T p tr n, khi binh gia r n r kéo ra do ng Gia nh môn, khi khác l i do c a Phan Yên, t ó xu ng ng Ch V i (tên xưa c a xóm Ch cũ Sài Gòn ngày nay) tr l i ư ng C a H u (Nam Kỳ Kh i Nghĩa), và tr c ch lên Mô Súng. L di n binh hoàn thành, ông L n Thư ng (tên kính tr ng c a dân Nam t ng cT quân) e li u m t vòng chung quanh Quy Thành, ghé vi ng cơ xư ng Th y quân r i tr v dinh là gi i tán. Trong khi ra quân, thì trong thành dân cư v ng bàn hương án t pháo, th p hương, c t mư n l ra quân bày l t ng quái trót th . Thu y, quân l nh c a T quân r t nghiêm m i khi hành quân thì nh ng ngư i có tang khó, nh t là ngư i àn bà b ng mang d ch a, u ph i lánh xa. i trư c ám quân sĩ, có l nh n t ư ng và quân c m nghi trư ng: hai thanh mác trư ng, hai ng n c ti t mao, hai trái dùi ng, hai ph vi t (búa ho c rìu), hai cái bi n, m t kh c ch “Tĩnh Túc” (im l ng cung kính), m t “H i T ” (tránh i) t c cho th n dân bi t trư c mà phòng tránh m t và s a so n chu n b l rư c cho oai nghi. M t kỳ khác n a, nhơn l “Trùng ngũ” (m ng 5 tháng 5), T quân xu t thành hành l “t ch i n” (h t ch) bên Th Nghè. T ch i n vào vùng này ã m t d u vì g n ây dân cư ã xây c t nhà c a lên trên. (Nh ng chuy n v T quân còn nhi u nhưng trong t p này kh o v Sài Gòn, xin mi n k ). Chúa Nguy n Ánh óng ô t i Sài Gòn trư c sau hai mươi năm (1779-1801), và m i năm, c mùa gió thu n thì kéo binh t Gia nh ra nghinh ch cùng Tây Sơn vùng Bình nh Quy Nhơn. Năm 1801, chúa Nguy n th ng nh t B c Nam, t c v xưng hi u Gia Long, t khi nh o t i Hu , m i thôi Sài Gòn và thành này t ó xu ng a v m t tr n biên thành. 2) Sài Gòn dư i trào Minh M ng (1820 - 1840) Ch này có t a là SG dư i trào MM nhưng tôi không th y nói v ch không bi t c th v i u này, do ó tôi ch post nguyên văn. này. Do không liên l c ư c v i tác gi nên Ngày nay nh c l i thì tòa Hành cung ã không còn duy c theo d u tích l i thì l t gi a ư ng Th ng Nh t hi n t i. a i m ph tư ng súy, t c là dinh T quân, truy ra thì g n nhà linh m c Bá a L c và g n b Ngo i giao hi n th i ( ư ng Alexandre de Rhodes) ch y dài ra sau dinh T ng th ng (dinh Th ng Nh t hi n gi ) – vì th cho nên cái hoa viên Tao àn xưa tách ra còn mang tên riêng là “Vư n Ông Thư ng”. Còn tư dinh c a T quân phu nhơn (t c danh : bà Th Ph n) thì l t trong vòng rào dinh. V vư n Tao àn, danh t Pháp xưa g i “vư n B rô”. N i cái tên Tây này, thú th t tôi cũng không rõ i n tích rành r . Có ngư i c t nghĩa ch y xưa có làm m t cái “préau” (sân chơi trư ng h c hay tu vi n) ho c “bureau” (văn phòng) gì ó, cho nên dân ta d a theo bèn ch ra danh t “B Rô” g i làm v y. Thi t tư ng thà tôi ch u d t, m c ngư i cư i, còn hơn lòe các h c h u và nhóm thanh niên b ng m t cách gi i nghĩa gư ng ép và không căn c . Ti c cho m t di tích v a hơn trăm năm mà ã phai m trong trí nh c a ngư i trong nư c. Riêng theo tài li u c a ông giáo Tr n Văn Xư ng, do ông Lê Ng c Tr thu t l i, thì “B Rô” có l do “Moreau” ta c tr i i, và c theo ông Xư ng “Moreau” là tên c a ngư i qu n th Pháp u tiên ư c c t chăm nom vư n này. D u th nào, theo tôi danh t “B Rô” chưa ư c di n gi i m t cách n th a. Nhưng d u chi i n a, ta không nên c t nghĩa càn b a. Ti n ây tôi yêu c u các h c gi nên th n tr ng l i di n lu n ch ng khá làm tàng b a t tên “nhà thương m t” (như trong m t t t p chí kia), trong lúc dư ng ư ng Grall ư c cât xây trên m t n t th t s , ai ai cũng rõ bi t, và cũng không nên vì th y g n Sài Gòn có nh ng ch : “Ông Lãnh”, “Bà Chi u”, “Bà i m”, “Bà Hom”, “Bà R a”, “Bà en” r i quy t Năm Bà v n là thê thi p c a ông Lãnh binh n . T i ch t a! Tuy ngư i m t r i không nói ư c, ch còn ngư i c c u n a chi? B n thân tôi, ông Sơn Nam có k cho tôi nghe g n Cái Bè, trên con ư ng i v H u Giang, có m t khúc quanh g i “Khúc quanh ông C p”. Nhi u h c gi chưa gì v i nói h t, c t nghĩa: “Xưa vùng y, c p r t nhi u, nên dân b n x l y ó t tên”. Theo ông Sơn Nam ch iu khó i u tra k càng; rõ l i m y ch c năm v trư c hãng bán t s t hi u “BAUCHE” có qu ng cáo cho th t này b ng m t b ng l n d ng t i khúc quanh ó; trên b ng v hình m t con h to ng i ch m h m trên u t , m t tay thò xu ng c c y n m t “BAUCHE” (nhãn hi u “con c p”) c y hoài mà không sao c y ư c, bi t t s t kiên c b c nào. Dân quê trong vùng qua l i tháy b ng v c p nhan nh n t i khúc quanh, trong khi nói chuy n bèn g i t t ch y là “khúc quanh ông C p”. Chuy n ch có b y nhiêu, không nên l m s ! TR L IV N TÌM HI U THÊM V V TRÍ SÀI GÒN i xoay hư ng i ch như th nào? IV PH N TH TƯ Có c th y m y v trí mang tên “Sài Gòn” và tùy th i 1. Prei Nokor, Sài Gòn c a C Cao Miên, trư c năm 1680. 2. Ng n, nơi t t p c a ngư i Tàu, t năm 1778. 3. B n Nghé, nơi t t p c a ngư i Vi t, t năm 1790. o n này, theo tôi r t là quan tr ng. Tôi xin m m t d u ngo c, v a ôn l i nh ng tài li u ã bi t r i, v a ã tùy th i, i ch như th nào. Có c th y ba v trí áng chú ý nh t: nhơn ó, nh n nh va tìm hi u v trí Sài Gòn, 1. Ch nào là “C Sài Gòn” thành kũy mà ngư i Cam B t g i là “Prei Nokor”? i xưa, trư c năm 1680, ngư i Cam B t vùng Th y Chân L p có m t thành lũy gi a r ng già, g i “Prei Nokor”. Nh nh ng cu c ào t tìm c v t trư c ây, kho ng năm 1940-1944, nghi m ra Prei Nokor có l vùng n Cây Mai (Phú Lâm) ch y dài t i vùng Ch Quán, l i nhà cũ H i quán H i c Trí Th D c (S.A.M.I.P.I.C – Société pour l’Amélioration Morale, Intellectuelle, Physique des Indigènes de Cochinchine) ăn lu n lên Gò V p và Bà i m. H i quán c Trí Th D c xây trên m t n n chùa Th , n n này còn to hơn ư ng l r t nhi u; m y mươi năm v trư c, ào g p t i ây c ng, t ng á l n, ng ch c a b ng á, c bi t nh t là m t cây èn ng ten xanh r t c t c hình m t hình nhân Th u i mũ, chưn quỳ, hai tay dang m t b n ng d u th p, các v t này hi n có trưng bày nơi trung ư ng Vi n B o tàng trong vư n Bách th o. Sách s c l i cho bi t ngư i Cam B t có vùng Th Nghè, vùng C u Bông (c danh g i “C u Cao Miên”)[Cao Man Ki u : Bình Dương, năm Tân H i qu c sơ – 1731 – vua nư c Cao Man là N c Tha b N c Sô ánh u i ch y qua Gia nh nương c y ch t khoáng ãng nơi thư ng du con sông, mà ch l i cách sông, ph i làm c u ván qua l i, nên g i là c u Cao Man, trích t i Nam nh t th ng chí, t p 2, b n d ch Nguy n T o, trang 77]. Nơi ây, ã ào g p m t món t nung c s c c a ngư i Cao Miên dùng. T Th Nghè, ngư i Miên giáp liên ti p n Gò V p, ch y d c th ng lên Biên Hòa, nh ng nơi t gò lên cao ho c có gi ng cát khô ráo. Kinh nghi m cho ta bi t phong t c ngư i Khmer thích làm nhà trên ch cao ráo t gi ng, ã v y còn thêm c t nhà sàn, cao c ng; r t khác ngư i Vi t, tánh ưa tìm ch có sơn th y: dòng nư c, khúc quanh bóng mát, nhà n n át, không n i c t làm c ng cao như nhà Miên (B.S.E.I., năm 1942, trang 26). Prei Nokor, nh ch ng t gi a khu t giáp vòng có: ông : Gò V p qua Th Nghè. Tây : Phú Lâm. Nam : Vàm B n Nghé (Miên g i “Kompong Krebei” – krompong là vùng, krebei là trâu, nghé – Vi t có danh t “Ngưu Ch ” nôm na là “B n Nghé” hay là d ch l i c a ngư i Miên chăng?). B c : Bà i m. Lõm gi a này, t tư mùa khô ráo, t c nhiên úng v i s thích ngư i Cao Miên. Nh ng ch nào có ngư i Miên khi xưa, nay ta có th oán ư c không sai nh hai vi c sau này : th nh t, khi ta g p m t n n át to l n cao hơn vùng chung quanh (t như vùng nhà H i c Trí Th D c cũ trên ư ng Tr n Hưng o ho c vùng n Phú Lâm Chùa Gò, còn g i là Ph ng Sơn T ); th nhì khi ta g p g n n ncao thêm có cây “b ”(còn g i cây “ a”, cây “lâm v ” – danh t “lâm v ” tôi ch nghe ph hóa vùng Sóc Trăng, B c Liêu, Trà Vinh t c nh ng x có ngư i Miên . Theo tôi, “lâm v ” do ch “ ơn pô” c a ngư i Miên mà có. Cây ficus indica, figuier d’Inde, Banian trong t i n Génibret ch c “b ”, cây “da”, cây “lâm v ” là ph i? Ngư i Miên h nói thà sát nhơn còn hơn “h lâm v ” vì sát nhơn ch gi t ngư i còn “h lâm v ” là phá nơi Ph t d a) vì bao gi ngư i Th cũng thích tr ng cây th y nh c tích xưa c Ph t Thích Ca c o. ng o dư i g c c th lo i này. Theo bài Pháp văn “Souvernirs historiques” c a c Trương Vĩnh Ký thì “chùa Cây Mai ngày xưa là ngôi chùa Chân L p, có ao h bao b c chung quanh và dùng làm nơi ua thuy n tr i nh ng khi l Ph t”. V n theo b y nhiêu tài li u v n t t nhưng h t s c quan tr ng này, và nghi m cho k , ta bi t vùng Cây Mai qu là m t y u i m c a ngư i Miên xưa. Mu n ua thuy n (ghe ngo) thì nư c b c chung quanh n Cây Mai chưa dùng. Khúc ua ph i dài trên năm ba cây s ngàn ghe ngo m i s c l y tr n thi tài. Như v y khúc ua ph i dài ra t i vùng nư c Chùa Gò (Ph ng Sơn T ) ho c xa hơn n a thì càng c th ; v l i d c theo ư ng Sài Gòn M Tho, tôi nh có m t ngư i Th nói v i tôi ó là “Sre pren” (ru ng khô c n nư c). Theo tôi trư c khi thành ru ng gò, có ph i ây là di tích ch ua thuy n ghe ngo c a ngư i Chân L p chăng? Kh o ra ư ng nư c Chùa Cây Mai ăn thông v i con r ch trư c ây g i r ch Lò G m, r ch này b l p i m t ph n khi xây x t khu Ch L n m i. Cho n ngày nay, i n “Prei Nokor” ra Vi t danh “Sài Gòn” chưa l y làm n th a. Mu n nói “Prei Nokor” là “r ng gòn” ho c “r ng bò” ho c “x gi a r ng” u ư c. i n ã “l c Ông B n”, m t căn r i, thì ai mu n nói sao cũng ư c. C t nghĩa “Sài Gòn” do “Th y Ng nn” c a Tàu cũng thông và nghe l t tai hơn! 2. Sài Gòn, nơi t t p buôn bán c a ngư i Tàu (Tai Ngon hay là Tingan) t o l p t năm 1778 ( Ng n) “Sài Gòn“ do ngư i Tàu l p ra nay bi n thành Ch L n. V trí c a cái ch này s dĩ có là vì: Ngoài duyên do ã nói trang 44 (tài li u Francis Garnier rút trong Gia nh Thông chí), còn có nh ng nguyên do sau ây: a. Duyên do chính tr : Khu v c ngư i Tàu l a may thay l i trúng ngay gi a khu v c Miên (vùng Phú Lâm) và khu v c Vi t (Vàm B n Nghé ch B n Thành); b t ng ây là v trí “trái n” gi a hai khu Miên – Vi t. Ngày sau, c Cao Hoàng xây thành 1790 cũng l a ch cách xa xóm Miên c ý xóm Tàu gi a làm trung gian. b. Duyên do kinh tài: ây là duyên do quan tr ng nh t. Ch L n u nh ng m i ư ng th y, m t xu ng L c T nh, m t lên Nam Vang, m t m i là ng lên Cù lao Ph (Biên Hòa) và m t m i theo bi n tr c ch ra Hu . Duyên do kinh t nh i thêm duyên do a l i. Danh t “ Ng n” ( c gi ng Tàu là Tai Ngòn, Tin Gan). Th y Ng nn r t có th là u m i ra hai ch “Sài Gòn”. Trư c năm 1914, trên con ư ng Tr n Hưng o còn nhi u ru ng nư c ao l y. Sài Gòn và Ch L n là hai khu riêng bi t, gi a là m t cái bưng nư c ng kh i u t nhà ga i l Lê L i và i l Nguy n Hu , u kia phía Ch L n chót bưng là u ư ng ng Khánh (Th y Binh cũ, rue de Marins)[ ư ng Tr n Hưng o, lúc d th o thì nh ph i ch y ngay t trư c nhà “Qu c H i”_nay là nhà hát thành ph _ th ng m t m ch vôCh L n, i ngang ch B n Thành, th ng bon m t ư ng, như v y m i úng lu t th m m , nhưng khi b t tay vào vi c thì “ gn ch m phong th y, m m nhi u v ng t c”, nên ành s a l i u n v o t ch B n Thành, v m quan b t i m t vài]. Năm 1916, Pháp l p bưng, t b i làm ư ng “Ba Mươi” (t c Galliéni cũ, nay là Tr n Hưng o). Năm 1928, ư ng Galliéni v a tr i á xanh lên trên l p á và b t u ư c tráng nh a. Hai bên ư ng còn nhi u th a ru ng hoang vu, chi u chi u tr i g n mưa, ti ng d , ti ng nh ương ri rít hu nh hoang, khó bi t ây là trung tâm ô thành hoa l . Nhà l p x p không hàng l i, mái lá mái tôn (tôle), dân lao ng chen chúc, gái ăn sương h ng. u 1929 có èn i n giăng gi a chia con ư ng làm hai chi u lên xu ng. ư ng xe i n t trung tâm i l , n năm 1953 mãn h n giao kèo khai thác m i ch u d p. Năm 1954, g ư ng r y và l p nh a san b ng. Phía sau ình Tân Ki ng, g n tr s c v n quân s M óng (SAMIPIC cũ) và ch nhà ga Pétrus Ký u i l C ng Hòa (nay là Nguy n Văn C ) còn gò cao ngh u ngh u: ây là n n cũ xóm c tích Miên ch c h n. Khmer, n u ào b i t g p M t di tích chót, xóm Galliéni cũ v a m i l p g n ây. y là khúc R ch Bà ô ng v i i l Tr n Hưng o và i l C ng Hòa (NVC). Ch này trư c ây còn là m t ư ng sình l y nư c hôi thúi b hoang. Nay l p i, ư ng sá thêm v p và h p v sinh, nhưng tránh không kh i ng lòng hoài c . 3. Sài Gòn Thu “ àng c u” vùng Sài Gòn chánh danh g i “B n Nghé”. ó m i là xóm Vi t Nam. B n Nghé, tên g i “Ngưu Ch ” tên khác n a là Tân Bình Giang; xóm B n Nghé ch y dài t khu Ch Quán t i Hi n Trung T (Pháp d ch “temple de la Fidélité”) và ch y n Th y xư ng (Arsenal). Mi u Hi n Trung do c Cao Hoàng d ng lên th các công th n khai cơ d ng nghi p, trong có bài v m y trăm cái, g m có m t bài v th ngư i th y binh Pháp Matelot Manuel, mi u Hi n Trung v n trong thành Ô Ma (Camp des mares, có lúc là tr s trung ương C nh sát). Sau năm o chính 1945, binh Pháp tr l i chi m c thành Ô Ma, và d b mi u Hi n Trung, v sau này không còn nhìn ư c xưa ch nào. C ba vùng: vùng Miên (Phú Lâm), vùng Tàu ( Ng n) và vùng Vi t (B n Nghé) n i li n nhau nh r ch, kinh, sông ngòi nhi u hơn b ng ư ng l t. Nay dân cư ngày m t thêm ông, nhà c a ngày m t thêm nhi u, các ư ng th y o b l p l n h i, không d gì truy t m ra manh m i. Cách nay m t trăm năm xe c r t ít, ư ng sá không nhi u như bây gi . Mu n xê d ch ch này qua ch n , ư ng xa dùng võng, cáng, sang n a thì ch y ng a thêm mau l , nhưng v n t n kém kh c c (ng a ph i úng gi cho ăn cho ngh dư ng s c) ã phi n ph c l i nhi u b t ti n. ư ng g n, g n nh t và r ti n là i thuy n, ghe l ng, ghe giàn, tam b n b n chèo ho c hai chèo, bình dân hơn n a là chi c xu ng ba lá (ch ba t m ván ghép l i). Kh p Sài Gòn (B n Nghé) và Ng n (Ch L n), l i 1860, có r t nhi u con kinh ào tay, tuy b n th u nhưng thu ó r t c n ích. V sau, l n l n các kinh b l p m t d ng hình, như ng ch cho Sài Gòn tân th i, x ng danh hòn “B u ng c Vi n ông” (La Perle de l’Extrême Orient). Trong thành n i, xin k i lư c nh ng cơ quan sau này: a. Hành chánh: - Dinh Ông Thư ng, vùng cao ráo. - Trư ng Thi. - Trư ng ti n (ch úc ti n). - Hoàng cung. - Pháp trư ng. b. Quân s : - Cơ xư ng, vùng ph c n. - Th y tr i (arsenal). - Trư ng Diêm (kho n, có ph i là dinh Tân Xá cũ chăng?). - Cơ dinh. - Mô súng ( ng T p tr n). - Khu lương th c (C u Kho). c. Ph xá: nhà c a dân cư vùng th p có các r ch con n i li n nhau. d. Phía xa vô l n trong Ch L n: Ph Hoa ki u (trong b n Pháp “Bazar chinois”), có ph i Theo cu n “Annuaire de la Cochinchine” in năm 1865, h i Tây m i qua, vùng Sài Gòn theo sông B n Nghé và chung quanh Quy Thành. Ng n ây chăng? dài m ư c b n ch c làng Trong bài kh o c u c a c Trương Vĩnh Ký “Souvenirs historiques”, c th i lư c chung quanh Sài Gòn xưa có nh ng làng như Hoa M , Tân Khai, Long i n, M H i, Nam Chơn, Long Hưng, C u Kho, Ch Quán, Tân Ki ng, An Bình, Hòa Nghĩa, (Trư ng Thi) v.v... Nay ta th d o m t vòng thành ph Sài Gòn xưa, l i sinh th i c Trương Vĩnh Ký, và b t u t cơ xư ng th y quân k l n h i vô trong Ch L n, thì: T mé R ch Th Nghè (Avlanche) tên ch “Bình Tr Giang” k l n h i vô kinh B n Nghé (Arroyo chinois), tên ch “Ngưu Ch hay Tân Bình Giang”, có c th y b n p: 1)- Xóm Hòa M , t c xóm Th y tr i (Arsenal). 2)- Xóm Tân Khai. 3)- Xóm Long i n. 4)- Xóm Trư ng Hòa, giáp v i ư ng Công Lý (NKKN). Thành ph Sài Gòn thu c vùng t thôn M H i, b t t mé kinh cây Cám ch y ng ranh làng Tân Khai. Tân Khai, t c danh là Ch S i, ho c Vàm B n Nghé, ranh t ăn giáp ư ng Trư ng Ti n ( ư ng mé sông l i C u M ng). H i àng c u, ư ng mé sông nhà c a ông úc l p trên b , l p dư i mé nư c, ch y dài chen khúc khít nhau. Khúc sông B n Nghé ngay l i r ch Ông Bé s p vô trong Ch L n, có xóm tên g i “Lò Vôi”. i xưa, ông xã trư ng làng M H i, nh trong vùng t có xây thành trì, cũng như ngày nay ch c ô trư ng (1960), nên oai v không xã trư ng nào bì k p. Xã trư ng làng M H i, ch c tuy nh nhưng c cách ngang hàng Cai t ng ương th i y, và ư c c ân i mão trái bí (Souvenirs historiques). M i khi làng M H i ch y s xin xây c t ình chùa ho c làm l i hay tu b công s , khi s tâu n kinh, b n v vua phái m t khâm sai i th n mang vào năm quan ti n k m và vài món t ng ph m khác ng trên m t mâm sơn son th p vàng “v t khinh hình tr ng””ơn vua l c nư c”, b y nhiêu ó phình mũi dân en! “ ông o thay phư ng M H i, Sum nghiêm b y làng Tân Khai. Ngói li n uôi lân, ph thương khánh tòa ngang tòa d c. Hiên sè cácnh én, nhà quan dân hàng v n hàng dài. Gái nha nhu c tay vòng tay ni ng, Trai xênh xang chơn h n chơn hài…” (C Gia nh v nh, tương truy n do ông Ngô Nhơn T nh so n, b n in Trương Vĩnh Ký, 1882, trang 5). Xóm Hàng inh (bán inh) l i vư n chơi trên con ư ng T Do (nay là ng Kh i), ư ng này ã có t thu c u trào, nhưng nh bé và quê mùa l m. T mé sông n dinh Thư ng thơ (Direction de l’Intérieur) có m y chòm cây cau suôn u t chen chúc g n xóm nhà lá l p s p; l i năm 1860, g n ư ng Nguy n Văn Thinh ngư i ta còn th y m t ngôi chùa c , mái u n cong qu t như c p s ng, c nh bên có m t quán rư u tây c a b n lính Pháp, ban ngày che màn tr ng ph u. Trư c Tòa ô chánh hi n nay (1960) thì thu y có con kinh nh , trên có xây m t cái c ng, g i “C ng C u D u” vì t i xóm chuyên môn bán d u ph ng ăn và th p èn. Con kinh này, Tây n thì l p i, thay vào con ư ng Charner cũ, h i ó cũng g i là “ ư ng Kinh L p”. Ngã tư Kinh L p ng v i con kinh v sau bi n thành i l Bonard (nay là Lê L i) h i m ma th i Pháp, v n là xóm sang tr ng nh t. T i ch b n nư c ngay ngã tư này, h i ó có xây m t cái b cao hình bát giác, vào kho ng 1920 tôi lên h c Sài Gòn còn th y t n m t. M i chi u th b y, t i b này có m y chú lính san á tr i nh c Tây cho ng bào ta thư ng th c. Ngày nay, nh c Pháp, nh c M nghe nhàm tai, các r p ch p bóng, máy hát và máy radiô “d n ăn” n chán b ê ch , ch thu y, làm gì mà ư c nghe nh c ngo i qu c cho ã con ráy. H a chăng t i nào dám l t l i g n nhà hàng “Continental” dành cho “khách Tây” ăn ( ư ng ng Kh i), nhà hàng Pancrazi trên ư ng Bonard (Lê L i), và ch ngã tư B n Kèn này m i ư c thư ng th c. Tương truy n ông Huỳnh M n t ã g p ông Tôn Th Tư ng và hai àng i áp nhau b ng hai bài thơ b t h cũng t i ch này t c danh “B n Kèn”. (Ông Huỳnh M n t, là ngư i R ch Giá, thi c nhân, làm quan trào T c, ch c n tu n ph thì xin hưu trí vì không kh ng l i giúp Pháp. M t bu i chi u kia, ông lên Sài Gòn chơi, ông i nón ng a – th nón như nón lá nhưng k t b ng lông chim, dùng khi cư i ng a – ông ng coi lính Lang sa th i kèn, x y g p ông Tôn Th Tư ng ng i xe song mã ch y tr t i, ông l t t núp g c cây không cho ông Tư ng th y nhưng ông Tư ng ã lanh m t nh y xu ng xe m ng r . Hai ngư i ng kh u như v y: Huỳnh M n t xư ng: C u mã năm ba áo c p kè, Duyên sao(duyên âu) gi i c u khéo è ne. ã cam bít m t cùng tr i t, âu dám nghiêng mình v i ng a xe. H n h tr dung dư ng d m li u, Lơ thơ già núp c i cây hòe. S i th y v y th i hay v y, Thà n non cao ch ng bi t nghe. Tôn Th Tư ng bi t ý, ngâm tr l i m t bài thơ như sau: Tình c x y g p(g p g ) b n ti n liêu, Thi phú ngâm nga h ng gió chi u, Th cu c i i càng l m l m, Thiên cơ m u nhi m hãy nhi u nhi u, Nư c non như ng y tình dư ng y, Xe ng a bao nhiêu b i b y nhiêu. Hăm h nh c Tây hơi tr i m nh, Nghe qua ngùi nh gi ng tiêu thi u. Tài li u theo “ i u C h kim” Nguy n Liên Phong so n, b n 1925, trang 40-41) “B n Kèn” cũng còn là m t danh t g i b n du côn xóm này, ph n nhi u là tay d n bàn, n u ăn cho các quan Lang sa, thư ng hay c y th th n c a ch , h ng hách hung hăng, t xưng là “Anh ch B n Kèn” và hay gây ăn thua ánh l n ho c âm chém v i du côn xóm khác như “Xóm D n Bàn” (Paul Bert cũ), “Xóm Khánh H i” (Anh ch B n Tàu), ho c du côn “M t Má H ng”( ư ng Mac Mahon) hay “Lăng Xi Bê”( ư ng Blanscubé). Thu y dân anh ch chưa có “chó l a”(súng l c, súng sáu) như bây gi . H nói chuy n v i nhau ch b ng tay s t, c chì, roi gân bò, ho c dao tu, mi n là ăn th o trên m t là cùng… nhưng h có thói ưa xăm mình và tâng b c nhau b ng danh t “ i ca” như trong truy n “Th y H ” hay trong các truy n Tàu khác. Có ngư i xăm tích “Võ Tòng h ”, ngư i xăm câu thơ răn i : “Ho n n n b t ly chơn quân t , Lâm nguy b t c u m c yêng hùng”. Có k xăm bùa chú, bùa “g ng”, ngư i xăm hình ý trung nhơn ho c con “ m” lõa th , th m chí có ngư i vào khám n t i hung hăng, khi ra em v k ni m m t vài câu ch Pháp như: “La richesse attire les amis” xăm trên v h u. “La paivreté les éloigne” xăm trên v t ( nh ch ng anh chàng này ã b m t v b n bè phũ phàng chi ây). Có m t anh, tôi ư c g p, xăm kh p thân th không ch a m t da non: hai b p tay nh ng câu ch nho: “Ti n ng t ch kim b ng c ng l c H u lâm nguy b t ki n huynh”. Gi a ng c xăm m t con r ng oanh… c bi t nh t là sau lưng, trên : “République francaise” dư i thêm câu : “Viva la France” và m y con s “1914 - 1918”, h i ra anh là m t lính “chào mào” t ng d tr n châu Âu i chi n. Danh t “du côn” có l do tích b n này, nguyên là b n du th du th c, tay thư ng c m m t “ o n côn” (côn v n) b ng s t, ng hay g tr c h thân, v sau vì có l nh cò bót cho b t nh ng k tay c m g y hèo nên h i l i, d ch y án, c m m t ng iêu b ng ng khi h u s dùng làm binh khí ho c khi nào cao h ng chè chén no say thì mươln ó th i hơi phù tr m, k “thơ Sáu Tr ng”, “thơ th y Thông Chánh b n Bi n Lý Tây Trà Vinh”, ho c “thơ C u Hai Miêng” con c a Lãnh binh T n. V danh t “B n Kèn”, thu nh tôi có ư c nghe ám con nít ch Sóc Trăng hát như sau: “Ác-táp lách Sô-cu-la Canh-ti-na B n Kèn”, ho c thông thư ng nh t và v n v n nh t là hai ch sau “B n Kèn” hay “B K” ch nh o l n nhau. Xét ra ngư i Tri u Châu có m t danh t “B n” (b t an) nói v i nhau khi g p m t vi c gì không may? Hai ti ng này nghe t a t a như hai ti ng “B K ”. Câu trên có th nói là “ ng diêu” ư c chăng? M t i u tôi bi t ch c là nó có trư c năm Âu chi n 1914 – 1918. Lúc nh tôi cũng b t chư c anh em la hát theo như v y nhưng kỳ th t không hi u ó là nghĩa gì. V sau khi lên h c trư ng Sài Gòn, tôi ư c n m mùi t m tablette de chocolat bán t i góc ư ng Catinat và Bonard g n “B n Kèn” tôi m i th y có l câu này thu y ;à m t món quà sang tr ng hi m có ư c em v x quê, ch Sóc Trăng yêu m n c a tôi, nhưng b i phát âm không rành nên nghe tr i b như v y chăng?(“Ác-táp lách Sô-cu-la Canh-ti-na B n K n” ph i chăng là “la tablette de Chocolat … Catinat…B n Kèn”) “B K ” dư i x Sóc Trăng c a tôi, thư ng ư c dùng ng nghĩa v i danh t “lêu lêu m c c ”. Tháng 8 năm 1962 tôi g p l i b n cũ Sóc Trăng là anh T Ngươn ông, anh mách tôi r ng câu : “Canh-ti-na B K ” do i n “Candidat b - n” là tích anh Long em c a Quách Xên, i thi sơ h c năm 1928 r t nên ó là “sĩ t b t an” (“b n” ti ng Tri u Châu là “không t t”). Tôi cũng nh g n năm mươi năm v trư c, t i châu thành Sóc Trăng có m t ông già ngư i Huê ki u u giát tóc bím, ông ngư i cao l n d nh dàng, bình nh t hi n như Ph t, nhưng khi có m t a tr con nào dám nói trư c m t b n ti ng vô nghĩa lý: “B cu ông già”, thì ông gi n d , m t tía tai, ch y theo l y ng i u tre b “tư i h t sen” trên u, v a kh v a ch i “L… má m y! Th ng Xích câm xa”. y ó: “b cu ông già” là “beaucop ông già”. “Xích câm xa” ch là “c’est comme cà”. Nh ng danh t vô t i mà ã khi n nhi u b n ã b ông già này rư t nhi u l n như tôi, ai ó xin lên ti ng, chúng ta s hi p h i ăn m ng và “b k ” m t b a! Dài theo b sông B n Nghé, nhà ph dân cư u c t b ng g t p, tre n a và l p b ng lá “c n óp” (lá l p nhà ch m theo ki u Cao Miên) ho c l p b ng tranh. Nhà thì làm theo ki u nhà sàn, n a ph n trên t li n day m t ra l , n a ph n de ra m t nư c, t m r a gi t gi r t ti n, thêm ư c cái v a r ti n v a h p v sinh. Cu i ư ng T Do ( ng Kh i), t i b n ò qua ch Th Thiêm thì có “Th y các” và “Lương t ” là nhà t m c a vua, c t trên bè tre. Ch này i xưa g i là “B n ng ” (ngư i Miên xưa g i vùng này là “kongpongluong” t c “b n vua”. Sách s Vi t ã âm t này ra “lâm phong long” trong t u s . V sau, t “Huy n Tân Long” t Sài Gòn, theo tôi t cũng d khêu g i ít nhi u danh t Miên “kompongluong” v y_VHS). G n bên nhau có con ò chèo tay ưa rư c b hành qua l i Th Thiêm. Nay b n v n còn, duy cô lái ò ngây thơ p ã thay vào b ng m t ng cơ ráp trên m t chi c phà ch m ch p, x c x ch t i ngày trên dòng sông b c. Cô lái ò m mi u ã i u thai qua nhi u ki p khác, có còn chăng là câu hát truy n t ng i i: “B p non mà nư ng l a lò, ai ve ư c con ò Th Thiêm!” Xư ng óng tàu chi n cũng Th Thiêm, i di n v i cơ xư ng Th y quân (xư ng tàu Ba Son trên ư ng Tôn c Th ng ngày nay). B i thư ng có tàu chi n u t i ây, nên xóm này cũng g i là “Xóm Th y tr i” nhưng b i dân ta quen nói t t nên ưa g i là “Xóm th y” lâu ngày cũng quen tai. Xóm này cũng g i “Xóm Tàu Ô” vì ây là tr s c a b n Tàu thư ng trương bu m en. Ch là “Tu n h i ô dinh” nghe oai v nhưng toán quân này, ti ng là quy thu n chúa Nguy n, có ph n s tu n ti u ngoài bi n c sông ngòi và tu t o chi n thuy n nhà vua nhưng tính cũ khó ch a, rõ là quân cư p bi n g p d p sơ h là ra tay, b t lu n i v i quân Tây Sơn hay phe Nguy n chúa. Dân gian u g m m t, êm êm tr nh nghe g i hai ti ng “Tàu Ô” là nín khóc. Ngang Th Thiêm, bên này b sông là cơ xư ng th y quân, trư c kia quen g i v i danh t ngo i lai “Ba Son”. Ngu n g c hai ch “Ba Son” cũng trong vòng nh ch ng. M t thuy t cho r ng “Ba Son” do danh t Pháp “Mare aux poissons” g i t t l i; ành r ng thu trư c kia gi a Arsenal (tên g i vào nh ng năm 1960 c a cơ sư ng Th y quân) có m t con kinh ào tay, nh nhưng r t nhi u cá tôm, thu y ngư i Pháp thích câu cá t i ây, v sau x o nh l p i nhưng danh v n còn, cho nên s Vi t Nam hóa ti ng Pháp “mare aux poissons” ra ti ng Vi t “Ba Son” có ph n ng v ng. Theo thuy t khác l i th a h i xưa ( i Bà c H nào ó) ã có m t anh th ngu i tên “Son” là con th ba, vô làm s này, r i l y ó t tên cho s n , thuy t này vô căn c , theo tôi, ph n ch c là do m y bác túng c t nghĩa gư ng và xin ch a cho cô h n phóng s gi i quy t. Thuy t th ba thì cho r ng “Ba Son” do danh t Pháp “Bassin de radoub” mà có. “Bassin” => “Ba Son”, theo tôi cũng có ph n ng v ng như thuy t th nh t “mare aux poissons”. Theo quy n “Promenades dans Saigon”, tác gi , bà Hilda Arnold ghi, r ng bu i u ngư i Pháp ã xu t ra trên b y tri u quan th i y l p t và xây cái tàu “bassin de radoub” này, có th s a ch a các th tàu chi n tàu buôn t i ây kh i em v Pháp qu c. Th i y, cu c chuy n v n u do ư ng th y, nên cái “bassin de radoub” giúp h n m v n m ng x này trong tay (m t thuy t khác, theo ông Tr n Văn Hương, thì “Répatation” bi n thành “Ba Son” cũng như danh t “B Rô” do ch “pelouse” mà ra. Tôi xin chép c ra ây, m c cho các b n t do l a ch n.) V danh t “Dinh Thư ng thơ” g i thay danh t “dinh ng lý n i v ”(Direction de l’Intérieur) truy ra dinh này c t xong năm 1864, tôi ã có nói trong o n trư c. T năm 1946, tr nên “Dinh Th hi n Nam Vi t” r i “Tòa i bi u Nam Ph n”, sau ó là “B Kinh t Vi t Nam C ng Hòa”. “Dinh Th ng c Nam Kỳ” bu i trư c quen g i là “Dinh Phó Soái” vì ch c Th ng c h i Tây m i qua v n n m trong tay võ quan ch c phong “Lieutenant-Governeur”. n năm 1878 m i có ngh nh bãi ch c “Phó Soái võ” và giao quy n cai tr cho Th ng c (văn quan). Th ng c u tiên Le Myre de Vilers. Năm 1864, ngư i Pháp l p vư n Bách th o. Giám c, ông Pierre là m t nhà th c v t h c kỳ tài. Ông sanh năm 1833, m t năm 1905, làm giám c vư n Bách th o t 1865-1877. Năm 1865, ki m tra dân s Pháp ki u t i Sài Gòn, m ư c v n v n năm trăm b y mươi b y(577) tr trong s ó có tám mươi(80) thu c phái p. Vì th cho nên m i l n gánh hát Lang sa qua di n, v a hay tin thì các tay có máu m t l t t xin gi y phép ua nhau áp tàu qua Tân Gia Ba (Singapore) l a m nhơn và kén ch n ý trung nhơn. Còn l i nh ng b n kém xu không làm như v y ư c ho c vì ph i làm vi c trong thâm sơn cùng c c như Tây oan, Tây ki m lâm thì ành lòng t m gá duyên cùng “ch hai”, “ch ba”, “th m t” mà m i cũ gì cũng u khép dư i danh t thơm tho “con gái”! Quên nói r ng t năm 1863 ã có gánh hát Tây qua di n t i Sài Gòn ây r i gi i s u cho khách vi n chinh. Ban sơ h hát t i nhà cây c a Th y sư c t i nơi g i “Công trư ng ng h ”(Place de l’Horloge) góc T Do ( ng Kh i) và Nguy n Du, lúc y thì nhà th l n (nhà th c Bà) chưa có. K ó nhà hát Tây ư c d i v xây t m building Caravelle hi n nay. Còn r p l n thì b t u xây d ng l i năm 1898, n ngày 1 tháng Giêng năm 1900 ăn l l c thành l n l m. Gi a hai tr n gi c 1914-1918 và 1939, vi c em gánh hát t Pháp qua ây di n có tr c p kh ng l c a ô thành, b nhi u ngư i ph n i và có ý mu n s a làm nhà hòa nh c(salle de concert). V sau nhà hát Tây m t khách ng h vì các tay ăn chơi u b các h p êm, các quán cơm có nh c và có khiêu vũ giúp vui thu hút g n h t, còn m t m khác thì l i thích ciné, ch p bóng nói, v a l v a h p d n hơn. Tháng Tư năm 1888, có vua Cao Miên, c Hoàng Lân (Norodon) ng du Sài Gòn. Chánh ph Pháp thi t l ti p nghinh tr ng th . Ngài ng y ph c i l Pháp, áo n k t nút kim cương, nón dưa gang (chapeau melon) có g n h t xoàn th t l n, nhưng ngài v n gi chăn tơ chân mang gi y da láng ki u escarpin có g n h t xoàn. Hai Pháp ki u Vandelet và Farault u giá mua “hoa chi” cho c b c h t me công khai trên Nam Vang t 1885 n 1889, vì nh t trình(báo chí) la quá m i thôi. B i mu n không t n ti n ph c p b c m t mà Chánh ph Pháp nh m m t cho làm như v y, vua Miên l y ti n xâu. M t ph c p l lùng khác trên Nam Vang là m i tháng “Nhà nư c” phát cho vua và các hoàng thân quý t c m t s á phi n c a nhà oan, không hút thì bán ra mà xài, hai m i t y nh hư ng r t nhi u n cách ăn thói x Sài Gòn th i ó. Sông Th Nghè giáp v i r ch B n Nghé, ch giáp nư c là m t cái thoi loi gie ra ngoài sông, phong c nh r t p, gió mát t Ô C p th i vào tư mùa. Ngư i Pháp d ng t i ây m t c t c có tên g i “c Th Ng ” (mât des signaux). Sau ây vì có quán rư u tr danh chiêu m anh hùng m c khách r t ông, nên b m rư u t tên r t khôi hài là “Mũi t b n tán dóc” (Pointe des Blagueurs) truy ra dư i th i Nam tri u, ch này g i là “tr m Gia Tân”: “Gia Tân n n t m thu xưa, Ngày nay có d ng c t c g n bên.” (Kim Gia nh phong c nh v nh, b n in Trương Vĩnh Ký, trang 7). Trên chót ng n c thư ng th y treo ám ng , ban ngày là c v i, c màu, ho c m t qu bóng sơn en, ban êm thì treo m t ánh èn, khi tr ng khi , t c là ám hi u báo tin cho tàu bè bi t hi u l nh tránh l r n hi m nguy, ghe thuy n qua l i, trong lúc vô ra sông Sài Gòn. Nghĩ cho h i i xưa, lúc chưa có xe ô tô l ng l y thì i ó i ây toàn là “cu c b ”, sang l m m i ư c xe ki ng, xe song mã v.v… B i các c y nên khúc ư ng t “Dinh Thư ng thơ” qua “Dinh Phó soái” r i ăn xu ng t i “C t c Th Ng ” ã k cho là xa mút tí tè. Ngày nay còn l i câu hát và tích sau ây: Ti n nh t, h i trư c có m t c p v ch ng ch p n i, v là tay “d n bàn” t chi ng làm cho Tây, ch ng là i “n u ăn” “ba r i” c a Pháp – hai ngư i ng nhau chung lưng làm ngh bán lâm v (do Pháp ng “rabiot” t c dư; xưa Th ng ch Joffre ưa dùng danh t này nh t). Ngày ngày ôi v ch ng thay phiên nhau gánh g ng và êm êm m c d u mưa gió, anh và ch cũng ph i qu y trên vai gánh “ Tây” bán như v y t u ư ng T Do ngang dinh Thư ng thơ (Catinat) cho n t n mé sông ch c t c Th Ng (Pointe des Blanguers) i khi nào n i, soong s ch bách th c ăn m i hu cùng nhau gánh gánh không v ngh . Dè âu, cu c làm ăn v a khá thì anh ch ng bi n ch ng sanh s a chuy n n kia, mèo m bê tha, b gánh l i m t mình ch v m ương, cui cút. T c quá, ch nghĩ ra câu hát như v y t tình: “Thư ng thơ, Phó Soái Th Ng treo c , hò, hơ, Bu-don (bouillon), m l t (omelette), bí t t (beaf steak), x c xây Mũ ni (menu) ánh o, bây gi mày b tao ơ! H hơ” (sacré), (Câu trên có khi nghe hát: “Thư ng thơ bán gi y”_t c bán gi y tín ch dân mua ng l p t ly hôn;Th Ng treo c _treo c ám hi u;Mũ ni ánh o v.v… Theo tôi, câu này không thi t th c b ng câu trên-VHS) Thân làm m t m già tr u, m t ch b p d t nát, ng âu khi tâm h n b kích thích quá , l i s n xu t m y câu b t h làm v y, v a lâm ly th ng thi t, v a t nh , bình dân. ai s a ch a ho c thêm b t ư c ch nào. Ban u ch k ư ng dài th m thư t t trư c dinh Thư ng thơ tr i qua dinh Phó Soái, o n n b sông… k các th c ăn g m h m bà l ng x c xây (sacré) và h l n: nào nư c xúp bù don, nào h t gà chiên m l t, nào th t bít t t, v.v… và v.v… V a k ch v a nh c ngày thư ng ch ng v nh to th th lu n câu o c, té ra m y câu “ ánh o khuyên i” này m i rõ d u chép ra t không y t gi y l n ra món ăn (menu): kh ơi là kh ! Nào khi c c nh c th c khuya d y s m có nhau, bây gi m i v a kha khá, ông ch ng tôi ành coi nh tình t m m n v i tôi, Tr i ơi là Tr i! Bu i sơ kh i, h i Tây m i qua, i c Th y sư Jauréguiberry, ngư i Pháp h xây ư c m t nhà t m làm dinh quan c, m t dư ng ư ng tr b nh cho các binh lính, m t Thánh ư ng (1860) lo v ph n h n, thêm m t cái n quán in thông cáo và m t s ít sách v c n thi t c a chính ph . Bao nhiêu cơ s y u d ng lên trong vùng g n nhà thương n t. n lư t c Bonard qua thay th cho Jauréguiberry, khi tàu ghé Tân Gia Ba, Bonard t th làm và ch qua Sài Gòn m t sư n nhà toàn b ng g d ng lên. Trư c dinh có xây m t tòa nhà l u cũng toàn b ng g , trên nh l u có g n m t ng h r t l n báo gi : nhơn ó t tên là “Tour de l’Horloge”. V trí cái ng h này vùng g n nhà th l n và ư ng Gia Long(nay là Lý T Tr ng). Ngang Th Thiêm, g n xóm Th y tr i, có m t c u tàu, t c danh “C u G ”, cũng g i “C u Quan”, vì quan viên. trong xóm có nhi u Trư c khi i n kho n cũ, b c theo b thành g n c a ông “Phan Yên Môn”, có m t con kinh nh ch y dài y là “Kinh Cây Cám” ch y t i ư ng Lê Thánh Tôn i ngang S Pháo th (Pyrotechnie) qua S Công binh thu t (Génie) là d t. Con kinh này, khúc n i dài t i Ch Cũ thì g i “Kinh Ch V i” vì v i s hàng gi u bán t i ây. Ch hãng xe ngang nhà hàng l n Charner thu y có m t cái gi ng ng t, tên g i “Gi ng Ch V i”. Kinh Ch V i ch y t i m t ti n toà ô chính thì d t. Còn gi a kho ng S Thương chánh (Port de Commerce – S này có t 1860) có m t con r ch, t c danh “R ch C u S u” vì nơi ây có m t cái h m nuôi cá s u x th t bán như ta th y bán th t bê th t nai hi n th i (Loài cá s u s c kh e và s ng dai l m. C n Thơ cũng có R ch C u S u, chuyên bán th t cá s u như Sài Gòn. H trói hai khu u chân trư c, x lu n qua m t cây tre dài. Con này n i uôi con kia ngâm c xâu hai bên thuy n cá s u dư i nư c làm bè th t Sông Cái Nam Vang v C n Thơ, bán l n h i cho n h t s ch mà không ch t con nào. Trong sách “Thói th c ký văn” trang 208 ông Trương Qu c Dung thu t r ng làm th t s u, c v y, trư c c t uôi ăn d n lên, mi n ng ch m n t ng ru t thì n m t tu n nh t cá s u v n không ch t? Trên Nam Vang mùa nư c h , th dân t èn l y tre d p m t nư c ao h thì cá s u s , bò lên, h theo sau l a d p n m hai chân trư c l t khu u trói l i thì b t ư c, d quá! Ch ư c nhi u r i s x tre r i l y dùi s t chích con chót, nó trư n t i y l n nhau, mu n em i âu tùy ý.). R ch C u S u n i li n kinh Ch V i t i m t con r ch nh n a do quan võ Coffyn ào, v sau c ba con kinh này u l p b ng tr nên i l “ ư ng Kinh L p” ch y t dinh ô trư ng t i giáp ư ng Công Lý (Nam Kỳ Kh i Nghĩa) và i l Hàm Nghi (Boulevard de la Somme cũ). Ngay ch s Thương Chánh (Direction du Port de Commerce) có m t cái n (fort) và m t hành dinh dành cho quan i th n t Hu vào Sài Gòn có ch ăn ngh . Tương truy n nơi ây có m t vài ngôi nhà trư c kia là ch trú ng c a Thái Thư ng Vương, Tân Chinh Vương và Nguy n Ánh. Vào năm 1860, chánh ph Pháp s a sang ư ng sá m ra r ng l n và cao ráo, ch tr i á ong ch tr i dá xanh, nhưng dân gian còn gi lòng trung thành v i tri u i c u, còn lánh n n có ý ch ng Pháp, nên d u r i rác lơ thơ, cùng ch ng ã, và quang c nh Sài Gòn th i y có th nói g n gi ng m t bãi tha ma chen kinh r ch ch ng ch t ch không hoa l như ngày nay chút nào. Các nhà dinh Lang sa lúc ban sơ u dùng toàn cây g và xúm xít m t ch . Nh ng con ư ng như Bonard (Lê L i), Charner (Nguy n Hu ), de la Somme (Hàm Nghi), Pellerin (???) xưa kia u là kinh r ch sau này l p i, t c nhiên bu i ó i n âu cũng g p toàn nư c và nư c. Ngay ch Ch m i Sài Gòn là m t ao sình l y, Pháp g i “Marais Boresse”, chính ngay ch Khám L n ã d p b , b c theo ư ng Lê Thánh Tôn, ta còn th y cu c t th p hơn ư ng Gia Long (Lý T Tr ng) ch ng h n và h ào xu ng vài thư c sâu là g p sình non en nh y, mu n xây c t nhà ph v ng b n ph i nhi u ti n và nhi u công xây n n móng kiên c . Ngay t i ch Tòa T p t ng và Phá án (1960), g n Ch Cũ hi n nay, trư c kia có m t ngôi Thánh ư ng, g i “Sainte Marie Immaculée” ăn l l c thành tháng 5 năm 1863, sau phá i như ng ch cho Tòa Phá án. Cũng nơi ây xưa là pháp trư ng, lúc y t ao còn s d ng i ao chém tay ch chưa dùng gươm máy. Hai cây i ao này m y ch c năm trư c còn th y treo trên vách phía sau ch ng i c a viên chúa ng c Pháp Agostini, t i Khám L n cũ Sài Gòn. Dinh T ng th ng (H i trư ng Th ng Nh t), dinh c u Phó Soái, Tòa Pháp ình ư ng Công Lý (Nam Kỳ Kh i Nghĩa) u do nhân công nhà binh Lang sa xây c t, th Tây xây g ch và làm m c, phu gánh t u là san á, phu ngư i Vi t cũng có nhưng r t ít. Trong b ký c l c (Souvenirs) c a ông Doumer k l i thì giá ti n xây dinh Toàn Quy n (Ph T ng Th ng) là b n tri u quan ti n Tây, t c m t s ti n to tát vào th i y (Souvenirs d’Indochine, Doumer, trang 70)[v dinh T ng th ng sau g i là dinh c L p, nay là h i trư ng Th ng Nh t. Dinh cũ th i Pháp l i, xưa l t viên á u tiên là ngày 23-02-1863, dinh này xây xong năm 1869, t i năm 1875 m i hoàn thành ph n trang hoàng bên trong. Sau này b phá m t và xây l i hoàn toàn m i v i hi n tr ng như bây gi ]. Cái nhà ba t ng l u góc T Do – Gia Long ( ng Kh i – Lý T Tr ng) b y gi cũng là S Trư c B , vào i m i xây, có danh ti ng cao nh t, cho n nay ngư i Trung Hoa còn g i tòa nhà aasy là “Xám x ng l u” (l u ba t ng). Ngo i tr nh ng dinh th c a Chánh ph tu t o, nh ng nhà kiên c nh t th i y k ra thì có: - Nhà th c Bà. - Nhà Dòng tu sĩ (Presbytère). - Nhà Phư c Sainte Enfrance. - Nhà Dòng Saint Paul de Chartres, nhà này tương truy n do ông Nguy n Trư ng T ra ki u và coi xây d ng. Còn trư ng d y các quan cai tr (tham bi n) danh g i “collège de Interprètes” thì xưa ch g i nhà trư ng S C p, sau này xây thêm r ng l n tr nên trư ng Sư Ph m, t c danh trư ng N t Manh (Ecole Normale Des Institueurs) r i là Dư ng ư ng Chi Lăng, k nay là T ng Giám c h c v và trư ng trung h c Võ Trư ng To n. Trư ng Collège des Stagiaires (Collège des administrateurs stagiaires) dùng ào t o quan cai tr thu c a. Giáo sư g m nhi u nhà thông thái như Luro, Chéon, Trương Vĩnh Ký (Sĩ T i), Trương Minh Ký (Th T i), v.v… K v nhà tư gia và ti m buôn bán l n thì năm 1863, có hãng Denis Frèrs, nay còn th y y như ch u xưa t mé sông ch y theo ư ng T Do ( ng Kh i) n ư ng Ngô c K m i d t. Sau Nhà Th Nhà Nư c, ư ng Duy Tân (Ph m Ng c Th ch) ch Công trư ng K ni m Chi n sĩ Tr n vong, vào năm 1778 có xây m t l u ch a nư c r t kiên c và cao ngh u ngh u, có thang khu c lên t n nh chót. Th i y ã g i là kỳ công ki n trúc, in hình bưu thi p là “Château d’eau de Saigon”. V sau, dân cư ngày m t thêm nhi u, h cung c p nư c không , nên ã b phá b vào năm 1921. Nh ng ki n trúc khác như S n u nha phi n ư ng Hai Bà Trưng, C u M ng qua Khánh H i, C u Quây qua b n Nhà R ng, xưa l p năm nào tôi truy không ra. (Tr i lính m sen-caserne Lelièvre-sau là tr i lính Hi n binh C ng hòa, g n thư vi n Qu c gia ư ng Gia Long(Lý T Tr ng), xây năm 1974. Khám L n Sài Gòn xây năm 1886 n năm 1890, phá b l i năm 1954. Mé sông, ngay u ư ng Catinat( ng Kh i), trư c kia có tháp Lemaille, d ng năm 1865 do Phòng Thương mãi Sài Gòn m ương. Lemaille t tr n l i 1862-1863. tháp Lemaille sau d i v khu “M t Hình”, i di n tháp Doudard de Lagrée, m t năm 1895. Chung quanh tháp de Lagrée có t 12 kh u súng ng ki u ch i Gia Long, Minh M ng, t h ng tr xu ng t, trên có xi ng lòi tói như hàng rào, xem r t nh c… cũng may nay súng g ra êm nh p Vi n B o tàng. M t Hình cũng b phá b . Ch ng vi n (Séminaire), còn th y trên b ng k ni m câu này : “Cette maison a été dédiée à Saint Joseph. Construite par le Père Wibeaux en 1863, elle fut agrandie et bénie par Mgr Colombert 1881”-Nhà này dâng kính cho Thánh Joseph. ây là công t o l p c a cha Wibeaux xây năm 1863. c Cha Colomber n i r ng thêm và ban phép lành năm 1881. Lính I Pha Nho theo chân lính Pháp qua ây năm 1859, trư c óng binh ư ng d’Espagne, n ngày 31-03-1863, có l nh rút v căn c Manille. Cerle Militaire c a Pháp, ư ng Th ng Nh t (nay là Lê Du n) thu c B Tư pháp, xây năm 1876.) Nh ng thung lũng sâu không bao gi thi u nư c, Nh ng trái núi to l n bao gi cũng có l i i qua! G i lúc 22:15, 11/03/03 L ch-S Ông T Ngư i ta g i Ngã ba ông T , ch ông T ... là do cách ây vài ch c năm, có ông th y thu c B c tên T (?) (ngư i B c di cư 54) vào m c a hi u hành ngh ngay ngã ba (Ph m Văn Hai - CMT8) ... Lúc ó, khu v c ó r t hoang vu, các ng ư ng chưa có tên như bây gi nên ngư i ta l y tên hi u thu c c a ông g i cái ngã ba ó ... Khi còn nh , tôi cũng thư ng theo m n h t thu c c a ông, ông n i ti ng v các lo i thu c mát gan, tr m n nh t... Bây gi thì ông ã m t, hi u thu c v n còn ngã ba ó, n u b n mu n bi t rõ hơn thì hãy n g p con cháu c a ông. Origin of the Saigon name Original Khmer name Saigon City is the largest city in Vietnam, located near the delta of the Mekong River. Under the name Prey Nokor (Khmer: ), it was the main port of Cambodia, before being conquered by the Vietnamese in the 16th century. Under the name Saigon (Vietnamese: Sài Gòn), it was the capital of the French colony of Cochinchina, and later of the independent state of South Vietnam from 1954 to 1975. It is situated on the western bank of the Saigon River. Saigon City is located at 10°45' North, 106°40' East The city was known by its original Khmer inhabitants as Prey Nokor ( ). Prey Nokor means "forest city", or "forest land" in Khmer (Prey = "forest"; Nokor = "city, land", from Sanskrit nagara). The name Prey Nokor is still the name used in Cambodia today, as well as the name used by the Khmer Krom minority living in the delta of the Mekong. Traditional Vietnamese Name After Prey Nokor was settled by Vietnamese refugees from the north, in time it became known as Sài Gòn. There is much debate about the origins of the Vietnamese name Sài Gòn, whose etymology is analyzed below. Before the French colonization, the official Vietnamese name of Saigon was Gia nh (chu nom: 嘉定). In 1862, the French discarded this official name and adopted the name "Saigon", which had always been the popular name. From an orthographic point of view, the Vietnamese name Sài Gòn is written in two syllables, which is the traditional convention in Vietnamese spelling. Some people, however, write the name of the city as SàiGòn or Sàigòn in order to save space or give it a more westernized look. Sino-Vietnamese Etymology A frequently heard etymology is that Sài is a Chinese loan word (Chinese: 柴, pronounced chái in Mandarin) meaning "firewood, lops, twigs; palisade", while Gòn is another Chinese loan word (Chinese: 棍, pronounced gùn in Mandarin) meaning "stick, pole, bole", and whose meaning evolved into "cotton" in Vietnamese (bông gòn, literally "cotton stick", i.e. "cotton plant", then shortened to gòn). Some people say that this name originated from the many cotton plants that the Khmers had planted around Prey Nokor, and which can still be seen at Cây Mai temple and surrounding areas. … Trương Vĩnh Ký, "Souvenirs historiques sur Saigon et ses environs", in Excursions et Reconnaissances, Imprimerie Coloniale, Saigon, 1885. Another explanation is that the etymological meaning "twigs" (Sài) & "boles" (Gòn) refers to the dense and tall forest once existing around Saigon, a forest to which the Khmer name Prey Nokor already referred. Chinese people both in Vietnam and in China do not use the name 柴棍 (pronounced Chaai-Gwan in Cantonese and Cháigùn in Mandarin), although etymologically speaking it is the Chinese name from which the Vietnamese name Sài Gòn is derived (if the theory here is correct). Instead, they call the city 西貢 (pronounced Sai-Gung in Cantonese and Xīgòng in Mandarin), which is a mere phonetic transliteration of the name "Saigon". Khmer Etymology Another etymology often proposed is that "Saigon" comes from "Sai Con", which would be the transliteration of the Khmer words prey kor ( ) meaning "forest of kapok trees" (prey = forest; kor = kapok tree). The Khmer word prey kor should not be confused with the Khmer name "Prey Nokor" discussed above (kor is a Khmer word meaning "kapok tree", while nokor is a Khmer word of Sanskrit origin meaning "city, land"). This Khmer etymology theory is quite interesting given the Khmer context that existed when the first Vietnamese settlers arrived in the region. However, it fails to completely explain how Khmer "prey" led to Vietnamese "Sài", since these two syllables appear phonetically quite distinct. Cantonese Etymology A less likely etymology was offered by Vuong Hong Sen, a Vietnamese scholar in the early 20th century, who asserted that Sài Gòn had its origins in the Cantonese name of Cholon (Vietnamese: quoc ngu Ch L n; chu nom ), the Chinese district of Saigon. The Cantonese (and original) name of Cholon is "Tai-Ngon" (堤岸), which means "embankment" (French: quais). The theory posits that "Sài Gòn" derives from "Tai-Ngon". History Saigon City began as a small fishing village known as Prey Nokor. The area that the city now occupies was originally swampland, and was inhabited by Khmer people for centuries before the arrival of the Vietnamese. It grew to become a trading post and the main port of the Kingdom of Cambodia. In 1623, King Chey Chettha II of Cambodia (1618-1628) allowed Vietnamese refugees fleeing the TrinhNguyen civil war in Vietnam to settle in the area of Prey Nokor, and to set up a custom house at Prey Nokor. Increasing waves of Vietnamese settlers, which the weakened Cambodian kingdom could not impede, slowly vietnamized the area. In time, Prey Nokor became known as Saigon. In 1698, Nguyen Huu Canh, a Vietnamese noble, was sent by the Nguyen rulers of Hu to establish Vietnamese administrative structures in the area, thus detaching the area from Cambodia, which was not strong enough to intervene. He is often credited with the expansion of Saigon into a significant settlement. Conquered by France in 1859, the city was influenced by the French during their colonial occupation of Vietnam, and a number of prominent buildings in the city reflect this. In 1954, the French were defeated by the Communist Viet Minh in the Battle of i n Biên Ph , and withdrew from Vietnam. Rather than recognise the Communists as the new government, however, they gave their backing to a government established by Emperor B o i. B o i had set up Saigon as his capital in 1950. When Vietnam was officially partitioned into North Vietnam (the Democratic Republic of Vietnam) and South Vietnam (the Republic of Vietnam), the southern government, led by President Ngô ình Di m, retained Saigon as its capital. At the conclusion of the Vietnam War in 1975, the city came under the control of the North Vietnamese Army and its allies. In the U.S. this event is commonly called the "Fall of Saigon," while in Vietnam it is called the "Liberation of Saigon." In 1976, upon establishment of the unified Socialist Republic of Vietnam, the victorious Communists renamed the city after socialist CongSan's founding father, H Chí Minh. (A name of the dead body) The former name Saigon is still used by most Vietnamese, especially in informal contexts Saigon and the city of Cholon (primarily Vietnamese Chinese) and 3 former districts were combined to create a new city and named in VC honour of their leader H Chí Minh (A name of the dead body). There are two seperate parts to this, Saigon city is actually a province and covers a very large area up to Cu Chi, and the city itself is known as TPSG, many people of southern origin still call it Saigon. Saigon City is home to a well-established ethnic Chinese population. The Cholon, now known as district 5 serves as its Chinatown.
