Վիքիպեդիա

Կամբոջա

Կամբոջա (кхмер. កម្ពុជា Kâmpŭchéa), նաև Կամբոջայի Երկրորդ Թագավորություն, պաշտոնապես Կամբոջայի Թագավորություն (кхмер. ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា Preăḥ Réachéanachâkr Kâmpŭchéa)  : Որոշ ժամանակ այն հայտնի էր,որպես Կամպուչիա (1975-1989) - պետություն Հարավարևելյան Ասիայում, որը գտնվում է Հնդկաչինի հարավային թերակղզում։ Պնոմպենը Կամբոջայի մայրաքաղաքն ու ամենանամեծ քաղաքն է։ Այն հանդիսանում է նաև մշակութային կենտրոնը։ Տարածքը՝ 181 հազար կմ²։ Բնակչությունը՝ ավելի քան 16 միլիոն մարդ (16,926,984 2020 թվականի դրությամբ[3]); Նրանց ավելի քան 97%-ը քմերներ են։ 1993 թվականից գործում է սահմանադրական միապետություն, պետության ղեկավարը թագավորն է։ Օրենսդիր մարմինը երկպալատ խորհրդարանն է (Ազգային ժողով և Սենատ)։ Արևելքում սահմանակից է Վիետնամին, հյուսիսում՝ Լաոսին, հյուսիս-արևմուտքում՝ Թաիլանդին։

Կամբոջա
Կամբոջայի դրոշ Զինանշան


Կարգավիճակ ինքնիշխան պետություն, երկիր, սահմանափակ միապետություն և realm?
Ներառում է Banteay Meanchey Province?, Battambang Province?, Kampong Cham Province?, Kampong Chhnang Province?, Kampong Speu Province?, Կամպոնգ Թհոմ, Kampot Province?, Kandal Province?, Koh Kong Province?, Kratié Province?, Mondulkiri Province?, Օդդարմեանթեյ, Preah Vihear Province?, Pursat Province?, Prey Veng Province?, Ratanakiri Province?, Siem Reap Province?, Stung Treng Province?, Svay Rieng Province?, Takéo Province?, Kep Province?, Pailin Province?, Պնոմպեն և Sihanoukville Province?
Պետական լեզու կհմերերեն
Մայրաքաղաք Պնոմպեն
Պետական կարգ սահմանափակ միապետություն
Օրենսդիր մարմին Կամբոջայի խորհրդարան
Երկրի ղեկավար Նորոդոմ Սիհամոնի
Կառավարության ղեկավար Hun Manet?
Մակերես 181,035 կմ²
Ազգաբնակչություն 15.458.332
Կրոն բուդդայականություն
Հիմն Նոկորիչ
Կարգախոս ជាតិ សាសនា ព្រះមហាក្សត្រ
Հիմնադրված է նոյեմբերի 9, 1953 թ.
Արժույթ ռիել
Կենտրոնական բանկ Կամբոջայի կենտրոնական բանկ
Ժամային գոտի UTC+7 և Asia/Phnom_Penh?[1]
Հեռախոսային կոդ +855
Ինտերնետ-դոմեն .kh
Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս 0,593[2]

Ստուգաբանություն խմբագրել

Կամբոջա քմերական երկրի անունն է, որը փոխառված է սանսկրիտից՝ հինդուիզմի և բուդդիզմի գերակայության պատճառով։

1975-1989 թվականներին անունը օտար լեզուներով թարգմանելիս օգտագործվել է բնօրինակ քմերական անվանմանը ավելի մոտ տարբերակ՝ Կամպուչեա կամ Կամպուչեա (Խմեր. កម្ពុជា, Kamputea[4])։ Անկախությունից հետո երկրի պաշտոնական անվանումներն են՝ Կամբոջայի թագավորություն (1953–1970 և 1993-ից), Խմերական Հանրապետություն (1970–1975, Լոն Նոլ ռեժիմ), Դեմոկրատական ​​Կամպուչիա (1975–1979, Պոլ Պոտի Կարմիր քմերների ռեժիմ), Ժողովրդական Հանրապետություն Կամպուչեա (Կամպուչիա)։ 1979-1989 թթ., Վիետնամի հետ դաշնակից ռեժիմ), Կամբոջա նահանգ (1989-1993 թթ. ՄԱԿ-ի իշխանությունները)։

Տեղադրություն խմբագրել

Գտնվում է Հարավարևելյան Ասիայում՝ Հնդկաչին թերակղզում, որը 4 կողմից շրջապատված է Կարդամոնյան, Դանգրեկ ցածրադիր լեռներով։ Տարածքը զբաղեցնում է 181,035 կմ²։ Հարևան երկրներն են՝ Թաիլանդը, Լաոսը, Վիետնամը։

Պատմություն խմբագրել

 
Կամբուջան Քմերական կայսրությունը 12-րդ դարում։

Հնագույն ժամանակաշրջան խմբագրել

Պետությունը Կամբոջայի տարածքում առաջացել է մեր դարաշրջանի սկզբում։ Այն զբաղեցնում էր զգալիորեն ավելի մեծ տարածք, քան ներկայիս Կամբոջական պետությունը։ Ժամանակակից Կամբոջայի տարածքում ամենահին պետությունը Ֆունանն էր կամ Բապնոմը (I-VI դդ.), որտեղ բուդդայականությունը սկսեց տարածվել VI-VIII դարերում։ նրա հողերը գրավել են Չենլան, իսկ 9-13-րդ դդ. — Անգկորի կայսրություն կամ Կամբուջադեշ՝ Հարավարևելյան Ասիայի ամենամեծ նահանգը։ XIV-XIX դարերում սիամական զորքերը բազմիցս ներխուժել են թուլացած և քաղաքականապես կորցրած Կամբոջա[5]

Գաղութային շրջան խմբագրել

1863 թվականին Ֆրանսիան Կամբոջայի Թագավորության վրա դրեց պրոտեկտորատի պայմանագիր, իսկ 1884 թվականի պայմանագրի համաձայն Կամբոջան իրականում Ֆրանսիայի գաղութն էր[5]։ 1942 - 1945 թվականներին այն գրավել է Ճապոնական կայսրությունը։

Անկախության շրջան խմբագրել

Կամբոջան անկախություն է ձեռք բերել 1953 թվականին։ 1960-ականների վերջից մինչև 1975 թվականը երկիրը քաղաքացիական պատերազմ ապրեց, որին ակտիվորեն միջամտեցին Հյուսիսային Վիետնամը, Հարավային Վիետնամը և Միացյալ Նահանգները։ Հյուսիսային Վիետնամի ուժերը երկրի արևելյան շրջաններում ստեղծեցին բազային ճամբարների և պահեստների ցանց, որտեղ նրանք նահանջեցին Հարավային Վիետնամում յուրաքանչյուր լուրջ պարտությունից հետո։ 1966 թվականին արքայազն Սիհանուկը համաձայնագիր կնքեց Չինաստանի հետ, որն աջակցում էր Հյուսիսային Վիետնամին պատերազմում, Հյուսիսային Վիետնամի զորքերի ներկայության մասին Կամբոջայում[6] և Սիհանուկվիլ ծովային նավահանգստից նրանց ռազմական նյութեր մատակարարելու համար, ինչը խախտում էր։ երկրի չեզոքությունը։ Կամբոջայով կոմունիստական ​​ուժերի մատակարարման համար օգտագործվող երթուղին կոչվում էր Սիհանուկի արահետ։ 1970 թվականին տեղի ունեցավ հեղաշրջում, որի արդյունքում իշխանության եկավ գեներալ Լոն Նոլը և հռչակեց Խմերների Հանրապետության ստեղծումը։ Նույն թվականին Լոն Նոլի կառավարությանն աջակցելու համար, որը ռազմական գործողություններ սկսեց Կամբոջայի կոմունիստների՝ Կարմիր քմերների դեմ, ԱՄՆ-ի և Հարավային Վիետնամի զինված ուժերը ներխուժեցին Կամբոջա։

1975 թվականին, հաղթելով քաղաքացիական պատերազմում, իշխանության եկան Կարմիր քմերները՝ Պոլ Պոտի գլխավորությամբ։ Երկիրը ստիպված եղավ կառուցել «ագրարային սոցիալիզմի» կուրս, որն իրականում վերածվեց սեփական ժողովրդի (գյուղացիների, քաղաքաբնակների, մտավորականության, բուդդիստների, ազգային փոքրամասնությունների, պարզապես «ավելորդ») ցեղասպանության։ Տարբեր գնահատականներով սպանվել է երկրի 1-ից 3 միլիոն բնակիչ, որն այն ժամանակ կոչվում էր «Ժողովրդավարական Կամպուչիա»[7][8][9]։

Դեռևս 1973 թվականին Կարմիր քմերների կողմից վերահսկվող տարածքներում սկսվեցին բնակչության և նրանց աջակցող զինվորականների ապստամբությունները, իսկ Ռատանակիրի և Կոհ Կոնգ նահանգներում սկսվեցին ազգային փոքրամասնությունների ապստամբությունները։ 1975-ի սեպտեմբերին ապստամբություն տեղի ունեցավ Սիեմ Ռիապ նահանգում, 1976-ի հունվարին՝ ապստամբություն՝ տեղեկատվության նախարար Հու Նիմի գլխավորությամբ, 1977-ին՝ այն դիվիզիոնում, որին վստահված էր Պնոմ Փենը (Գլխավոր շտաբի պետի տեղակալ) պահպանությունը։ Չա Կրայը գնդակահարվել է, ևս երեք առաջնորդների ապստամբությունները ողջ-ողջ այրվում են մայրաքաղաքի մարզադաշտում)։ Մոտավորապես նույն ժամանակ ապստամբեցին Կամպոնգ Թոմ նահանգի 2 շրջաններ, որոնց ապստամբությունը ճնշվեց, այդ թվում՝ օդային ռմբակոծության օգնությամբ, և հայտնաբերվեց դավադրություն Պնոմպենում։ 1978-ին ապստամբություններ տեղի ունեցան Կրատի (1978-ի ապրիլ), Սվայ Ռիենգ, Պրեյ Վենգ և Կամպոնգ Չամ նահանգներում (երեքն էլ՝ 1978-ի մայիսին)։ 1978 թվականին երկրի տնտեսությունն ամբողջությամբ սպառվեց, և Պոլ Պոտը ագրեսիա սանձազերծեց Վիետնամի դեմ։ Այնուամենայնիվ, Կարմիր քմերների խոշոր խմբերը, դժգոհ լինելով բռնաճնշումներից, գրեթե անմիջապես սկսեցին անցնել վիետնամական կողմ։

1978 թվականի դեկտեմբերին ստեղծվեց Կամպուչիայի ազգային փրկության միացյալ ճակատը, որը միավորում էր վիետնամետ և հակապոլպոտական ​​ուժերը։ Ղեկավարներն էին Պեն Սովանը, Չան Սեյը և Խանգ Սարինը, ինչպես նաև Կեո Չանդան և Չեա Սոթը։ Նրանք բոլորն էլ երկար ժամանակ ապրել են Վիետնամում և բացարձակ վստահություն են վայելել երկրի ղեկավարության նկատմամբ։ Այս խմբին են միացել նրանք, ովքեր 1976-1977 թվականներին հեռացել են Կարմիր քմերների շարքերից (մասնավորապես, Կամպուչյան բանակի գնդի նախկին հրամանատարի տեղակալ Հուն Սենը, ով լավ է հանդես եկել 1978 թվականի հունվարի մարտերի ժամանակ), ինչպես նաև նախկին. Կամպուչիայի արևելյան գոտում ապստամբության մասնակիցներ և պարտիզանական ջոկատների ղեկավարներ, Կամպուչյան բանակի նախկին դիվիզիայի հրամանատար Հեն Սամրին և Արևելյան գոտու 20-րդ շրջանի կուսակցական կոմիտեի նախկին քարտուղար Չեա Սիմը։ Պեն Սովանը գլխավորում էր Կամբոջայի վերականգնված ժողովրդական հեղափոխական կուսակցության կուսակցաշինության հանձնաժողովը, որը հետագայում վերածվեց Կամբոջայի Ժողովրդական հեղափոխական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի։

 
Կամբոջայի հովանավորչությունը Հնդկաչինական միության կազմում

1979 թվականին վիետնամական զորքերը տապալեցին Կարմիր քմերների ռեժիմը։ Երկիրը վերանվանվել է Կամպուչիայի Ժողովրդական Հանրապետություն։ ՄԱԿ-ը և մի շարք երկրներ չճանաչեցին Կամբոջայի նոր կառավարությունը՝ այն հայտարարելով Վիետնամի խամաճիկ։ Վիետնամական զորքերի վերջնական դուրսբերումը Կամբոջայից տեղի ունեցավ 1989 թվականին, սակայն քաղաքացիական պատերազմը երկրում շարունակվեց որոշ ժամանակ անց։ Կարմիր քմերներին ոչ պաշտոնապես աջակցում էր Չինաստանը, որը նրանց համարում էր Վիետնամի ազդեցության հակակշիռ։ Կարմիր քմերները վերահսկում էին Թաիլանդին սահմանակից տարածքները և պարբերաբար ներխուժում էին երկրի ներքին տարածքներ։ Պոլ Պոտի Դեմոկրատական ​​Կամպուչիայի կուսակցությունը, նախկին վարչապետ Սոն Սանի քմերական ժողովրդի ազատագրման արևմտամետ ազգային ճակատը և արքայազն Սիհանուկի կողմնակիցների FUNCINPEC կուսակցությունը ստեղծեցին Դեմոկրատական ​​Կամպուչիայի կոալիցիոն կառավարությունը։ Այս հակավիետնամական կոալիցիան զինված պայքար մղեց Հեն Սամրինի ռեժիմի դեմ։ Հենց նա ուներ միջազգային ճանաչում և ներկայացնում էր Կամպուչիան ՄԱԿ-ում։

Շարունակվող քաղաքական ճգնաժամի պատճառով Կամբոջայի նոր առաջնորդ (վարչապետ) Հուն Սենը, ով աստիճանաբար մի կողմ մղեց վիետնամամետ Հեն Սամրինին, համաձայնեց ՄԱԿ-ի միջնորդությանը։ 1989 թվականին սահմանադրական փոփոխությունները ՉԺՀ-ն վերափոխեցին Կամբոջա նահանգի։ Որոշվեց վերականգնել միապետությունը, վերադարձնել Սիհանուկ թագավորին և անցկացնել ազատ ընտրություններ։ 1993 թվականի սեպտեմբերի 24-ին Կամբոջայի թագավորությունը վերականգնվեց։ ՄԱԿ-ն իր ժամանակավոր մարմնի միջոցով ճանաչեց նոր պետությունը։ Իշխանության պաշտոնական բաժանման չորս տարվա շրջանից հետո, 1997 թվականի հուլիսին, Հուն Սենը փաստացի պետական ​​հեղաշրջում իրականացրեց և հաստատեց բացարձակ իշխանություն։ 2004 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Նորոդոմ Սիհանուկ թագավորը հրաժարվեց գահից, իսկ 2004 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Կամբոջայի թագավորական խորհուրդը նրա ավագ եղբոր՝ արքայազն Ռանարիդհայի առաջարկությամբ, նոր թագավոր հռչակեց Նորոդոմ Սիհամոնիին։ Սակայն, փաստորեն, իշխանությունը երկրում պատկանում է վարչապետ Հուն Սենին [աղբյուրը չի նշվում 4655 օր]։ 2000 թվականի նոյեմբերի 24-ին հակակոմունիստական ​​ապստամբ Կամբոջայի ազատամարտիկներ կազմակերպությունը Յասիթ Չհունի գլխավորությամբ անհաջող փորձ կատարեց զինված տապալելու Հուն Սենին[10]։2007թ.-ին Կարմիր քմերների գրեթե բոլոր առաջնորդները ձերբակալվեցին։

2013 թվականի հուլիսի 28-ին Կամբոջայում կայացան հերթական խորհրդարանական ընտրությունները։ Իշխող Ժողովրդական կուսակցությունը հաղթական ճանաչվեց ձայների 49%-ով, սակայն ընդդիմադիր Կամբոջայի ազգային փրկարար կուսակցությունը մեծ հաջողություն գրանցեց՝ ստանալով ձայների գրեթե 45%-ը։ Ընդդիմությունը չճանաչեց քվեարկության արդյունքները՝ դրանք կեղծված ճանաչելով։ 2013 թվականի հուլիսից մինչև 2014 թվականի հուլիսը Պնոմպենը ընդգրկված էր զանգվածային հակակառավարական ցույցերի մեջ։

2018 թվականի հուլիսի 29-ի ընտրություններում Ժողովրդական կուսակցությունը համոզիչ հաղթանակ տարավ՝ հավաքելով ձայների 76,85 տոկոսը և Ազգային ժողովի բոլոր 125 մանդատները։ Արքայազն Նորոդոմ Ռանարիտան և Ժողովրդավարության լիգան ստացել են ձայների համապատասխանաբար 5,89 և 4,86 ​​տոկոսը։

Աշխարհագրություն խմբագրել

Կլիմա խմբագրել

Կլիման մերձհասարակածային մուսսոնային է. ամառը խոնավ ու շոգ է, ձմեռը՝ չոր։ Գետային ցանցը խիտ է, խոշոր գետը Մեկոնգն է։ Երկրի կենտրոնում մեծ ու խիստ ծանծաղ Սապ լիճն է։

Անձրևոտ ամառներին լճի ջուրը դուրս է հորդում ափերից և գրեթե ողողում հնդկեղեգից (բամբուկ) շինված գյուղական խրճիթները, թեև դրանք կառուցված են ցցագերանների վրա։ Տարվա այդ եղանակին տնից տուն հնարավոր է գնալ միայն նավակով։ Ջրով ողողվող վայրերում ցանում են երկար ցողուններ ունեցող լողացող բրինձ։

Աշնանը ջուրն այնքան է նվազում, որ հոսում է արդեն ոչ թե լճից դեպի Մեկոնգ գետը, այլ հակառակ ուղղությամբ՝ Մեկոնգից դեպի լիճ։ Տարածքը զբաղեցնում են թանկարժեք ծառատեսակներով անտառները, որոնք տալիս են վառելիք, շինանյութ, խեժ, լաք, փայտի յուղ, փայտի բամբակ և ուրիշ նյութեր։ Գյուղացիները հավաքում են շաքարի արմավենիների քաղցր հյութը։ Անտառներում հանդիպում են վայրի փղեր ու ցուլեր, ռնգեղջյուրներ ու վագրեր։

 
Ապօրինի ծառահատումներ Կրավանի լեռներում

Վայրի բնություն և էկոլոգիա խմբագրել

Կամբոջայի կենդանական աշխարհը բազմազան է։ Երկրում ապրում են 212 տեսակի կաթնասուններ, 536 տեսակի թռչուններ, 240 տեսակ սողուններ և 850 տեսակ քաղցրահամ ջրերի ձկներ։ Tonle Sap լճի տարածքը, որտեղ գտնվում է Tonle Sap կենսոլորտային եզակի արգելոցը, բնութագրվում է ամենամեծ կենսաբազմազանությամբ։ Տեսակի այլ հիմնական կենսամիջավայրերը ներառում են չոր անտառները երկրի հյուսիս-արևելքում և արևելքում, ինչպես նաև Կրավանի լեռների շրջանը։ Կամբոջայի հարավ-արևմուտքում, Թաիլանդի ծոցի ափին, գտնվում է Բոտում Սակոր ազգային պարկը, որը զբաղեցնում է 1834 կմ² տարածք։

Կամբոջայում անտառահատումների մակարդակը ամենաբարձրերից է աշխարհում։ Այսպիսով, կուսական անտառների մասնաբաժինը, որը 1969 թվականին զբաղեցնում էր երկրի տարածքի ավելի քան 70%-ը, 2007 թվականին նվազել է մինչև ընդամենը 3,1%։ 2012 թվականին տարբեր աստիճանի խտության անտառները ծածկել են Կամբոջայի տարածքի 57,4%-ը՝ 10,2 մլն հեկտար։ 2010 թվականից ի վեր Կամբոջայում անտառահատումները փոքր-ինչ դանդաղել են՝ հասնելով տարեկան 1,3%-ի[11]։

Բնակչություն խմբագրել

 
Կամբոջայի բնակչության տարիքային և սեռի բուրգը 2020 թ

2020 թվականի դրությամբ երկրի բնակչությունը կազմում է 16,926,984 մարդ, որոնցից ավելի քան 97%-ը քմերներ են։ Մնացած մասը բաղկացած է հիմնականում չամերից, վիետնամցիներից, չինացիներից և կհմերներից։ Բնակչության աճը 2020 թվականին կազմում է մոտավորապես 1,4%։ Սեռային կազմը՝ 950 տղամարդ 1000 կնոջը։ Կյանքի միջին տեւողությունը 65,9 տարի է (տղամարդկանց համար՝ 63,4, իսկ կանանց համար՝ 68,6 տարի)։ Քաղաքային բնակչությունը 2020 թվականի դրությամբ կազմում է 24,2%։ Գրագիտության մակարդակը 2018թ.՝ 80.5% (86.5% տղամարդիկ և 75% կանայք)[12]։

Լեզու խմբագրել

Երկրի բնակչության մոտ 96%-ը խոսում է քմերերեն, որը պատկանում է Ավստրոասիական լեզվաընտանիքին և Կամբոջայի միակ պաշտոնական լեզուն է։ Ֆրանսերենը տարածված է որպես երկրորդ լեզու՝ որպես գաղութատիրական ժամանակների ժառանգություն, սակայն վերջին տարիներին դրա տարածվածությունը կտրուկ նվազել է։ Ֆրանսերենը օգտագործվում է որպես կրթության լեզու շատ դպրոցներում և համալսարաններում, իսկ շատ սահմանափակ չափով` երկրի կառավարության կողմից։ Բացի այդ, շատ տարեց կամբոջացիներ հիշում են այս լեզուն։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում անգլերենն ու չինարենը դարձել են ամենագրավիչ և ուսումնասիրվող օտար լեզուները։

Տարածված են նաև երկրի ազգային փոքրամասնությունների լեզուները՝ չամի և չինական բարբառները, վիետնամերենը, լաոսերենը, թայերենը և այլն։ Լեռան ժողովուրդները խոսում են իրենց լեզուներով՝ Զյարայ (Ջարայ), Էդե (Ռադե), Շտիենգի, Սաոտ, Պոր[5]։

Առողջապահություն խմբագրել

Առողջապահության ոլորտում վերջին տարիներին զգալի բարելավումներ են նկատվում, թեև խնդիրները դեռ շատ են։ 2020 թվականի դրությամբ երկրում կյանքի միջին տևողությունը տղամարդկանց համար կազմել է 63,4 տարի, իսկ կանանց համար՝ 68,6 տարի, ինչը զգալիորեն բարձր է 1999 թվականի ցուցանիշներից՝ համապատասխանաբար 49,8 և 46,8 տարի տղամարդկանց և կանանց համար։ Կամբոջայի թագավորական կառավարությունը նախատեսում է բարելավել առողջապահությունը՝ բարձրացնելով ՄԻԱՎ-ի, մալարիայի և այլ հիվանդությունների վերաբերյալ հանրային իրազեկվածությունը։

Մանկական մահացության մակարդակը 2000 թվականին 1000 կենդանի ծնվածին 27-ից իջել է 2014 թվականին՝ 18-ի 1000-ի հաշվով։ Նույն ժամանակահատվածում մինչև 5 տարեկան երեխաների մահացության մակարդակը 1000 կենդանի ծնվածի հաշվով 54-ից նվազել է մինչև 35-ի[13]։ Առողջության ամենավատ ցուցանիշները գրանցված են Ռատանակիրի նահանգում, որտեղ երեխաների 22,9%-ը մահանում է մինչև 5 տարեկանը[13], և այն ունի նաև մայրական մահացության և թերսնման ամենաբարձր ցուցանիշները երկրում։ Այս բոլոր տվյալները բացատրվում են գավառի հեռավորությամբ, թերզարգացած ենթակառուցվածքներով, աղքատությամբ, բնակչության զգալի մասի մաքուր ջրի հասանելիության բացակայությամբ և այլ գործոններով։

Տնտեսություն խմբագրել

Տնտեսության հիմքը գյուղատնտեսությունն է։ Գլխավոր մշակաբույսը բրինձն է։ Մշակում են նաև եգիպտացորեն, բատատ, շաքարի ճակնդեղ, յամս, ծխախոտ, հեվեյա և այլն։

Կամբոջայի տնտեսությունը հիմնված է հագուստի արտադրության և զբոսաշրջության վրա։ Կամբոջան ստացել է ԱՄՆ հագուստի արտահանման երաշխավորված քվոտա։ Հագուստի արտադրության ոլորտում զբաղված է ավելի քան 350 հազար աշխատող, հագուստը կազմում է երկրի արտահանման արժեքի 70%-ը։ Գյուղատնտեսությունում[23] աշխատում է բնակչության մինչև 80%-ը, 2012թ.-ի դրությամբ հիմնական մշակաբույսն է բրինձը, եգիպտացորենը, եգիպտացորենը, լոբի և քաղցր կարտոֆիլը, հեմը, մանասավան, արդյունաբերական մշակաբույսերը (բամբակ, ծխախոտ, գետնանուշ, շաքարավազ արմավենի) նույնպես։ մեծացած; Աճում են խոշոր եղջերավոր անասուններ, խոզեր, տարբեր թռչնաբուծություններ։

Բացի հագուստից, Կամբոջան արտահանում է[14] կոշիկներ, բրինձ, հեծանիվներ, զարդանախշեր և թանկարժեք քարեր (2017 թվականին 15,8 միլիարդ դոլար)։

Արտահանման հիմնական գործընկերներն են (2017թ.) ԱՄՆ-ը 19%, Գերմանիան 11%, Մեծ Բրիտանիան 8.2%, Ճապոնիան 8%, Ֆրանսիան 6.5%։

Կամբոջան ներմուծում է տեքստիլ հումք, գործվածքներ և կիսաֆաբրիկատներ (ներմուծման արժեքի մինչև 30%-ը), ոսկի (մինչև 18%), նավթամթերք, ծխախոտ, շինանյութեր, մեքենաներ, սարքավորումներ և էլեկտրոնիկա, դեղամիջոցներ (12 մլրդ դոլար)։ 2017)։ Ներմուծման հիմնական գործընկերներն են (2017թ.) Չինաստանը՝ 40%, Սինգապուրը՝ 25%, Հոնկոնգը՝ 7,6%։

Աղքատության մակարդակը՝ 16,5% (2016թ.), գործազրկությունը՝ 0,3% (2017թ.)[15]: Կամբոջան չունի ազգային նվազագույն աշխատավարձ, բայց կա հագուստի և կոշիկի արդյունաբերության մեջ։ 2020 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ հագուստի և կոշկեղենի ոլորտում նվազագույն աշխատավարձը 190 դոլար է։ Նվազագույն ամսական աշխատավարձից բացի, աշխատողները կստանան նաև հավելյալ արտոնություններ, այդ թվում՝ ամսական 10 դոլար՝ առանց արձակուրդի աշխատանքի և 7 դոլար՝ տրանսպորտի, վարձակալության և սննդի համար[16][17]։

Մշակույթ խմբագրել

 
Կամբոջացի երգիչ Սոն Սիսամուտ (1932–1976)

Երաժշտություն խմբագրել

Քմերական ավանդական երաժշտությունը, ինչպես պարը, սկիզբ է առնում հին քմերական կայսրությունից և մեծապես կրում է հնդկական երաժշտության ազդեցությունը[18]։ Հին գծանկարներում պահպանվել են միապետների պատվին կատարվող պարերի պատկերներ, ինչպիսիք են Ափսարա պարը և պարողներին ուղեկցող երաժիշտները։ Երաժշտության ժողովրդական ձևերից հայտնի են «չապեյը» և «ա յայը»։ Դրանցից առաջինը հայտնի է ավագ սերնդի շրջանում և առավել հաճախ կատարում է մեկ հոգի կամբոջական կիթառի վրա (չապեյ), ով արտասանում է տեքստերը երաժշտություն նվագելու միջև։ Երգերը հակված են բարոյական կամ կրոնական թեմաների։ Կամբոջացիների ավանդական երաժշտական ​​գործիքներն են տարբեր տեսակի թմբուկներ, գոնգներ, մետալոֆոններ և այլ հարվածային գործիքներ, ինչպես նաև փայտե փողային գործիքներ՝ նման ֆլեյտաներին և խողովակներին։

Կամբոջայի ակումբներում հանրաճանաչ երաժշտությունը կատարվում է արևմտյան երաժշտական ​​գործիքների կամ ավանդական կամբոջական և արևմտյան գործիքների համադրությամբ։ Կամբոջայի փոփ երաժշտության դասական ներկայացուցիչներն էին փոփ երգիչներ Սոն Սիսամուտը և Ռուո Սերեյսոթթեան, որոնք ելույթ են ունեցել 1960-1970-ական թվականներին։ Կարմիր կխմերների իշխանության օրոք 60-ական և 70-ականների շատ դասական և սիրված երգիչներ սպանվեցին կամ ուղարկվեցին ճամբարներ[19], և այդ ժամանակաշրջանի երաժշտության բազմաթիվ ձայնագրություններ կորան կամ ոչնչացվեցին։

 
Դասական քմերական պար

Պար խմբագրել

Կամբոջական պարերը հիմնականում բաժանվում են 3 խմբի՝ դասական պարեր, ժողովրդական պարեր և պարահանդեսային պարեր։ Դասական պարերն ի սկզբանե կատարում էին միայն թագավորական արքունիքի անդամների համար՝ որպես զվարճանք և նաև ծիսական նշանակություն ունեն։ Չնայած հարևան մշակույթների որոշ ազդեցություններին, դասական քմերական պարը բավականին յուրահատուկ արվեստի ձև է։ Նման բեմադրությունների կատարողները հմտորեն հագնված են, իսկ ներկայացման մեջ առանձնահատուկ նշանակություն ունեն պարուհու շարժումները, ժեստերն ու կեցվածքը։ Կատարումն ինքնին դանդաղ է և չափված։ Նման կատարումներին ուղեկցող երաժշտությունը ներառում է քսիլոֆոններ, մետալոֆոններ, փայտափողեր, տարբեր թմբուկներ և գոնգներ։

Ժողովրդական պարերը սովորաբար դասական պարերից տարբերվում են ավելի արագ ռիթմով, ժեստերի ու շարժումների պակաս նշանակությամբ և կատարողների ավելի քիչ դեկորատիվ հագուստով։ Ժողովրդական պարերը և դրանց կատարման առանձնահատկությունները տարբերվում են տարածաշրջանից տարածաշրջան և տարբեր են երկրի տարբեր էթնիկ խմբերում։ Ժողովրդական պարերը սերտորեն կապված են հեքիաթների և տեղական բանահյուսության այլ ստեղծագործությունների հետ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  2. ↑ Human Development Report — UNDP, 2022.
  3. ↑ Дубоделов, Дмитрий (2020 թ․ հոկտեմբերի 5). «Эпидемиологическая характеристика COVID-19 в Ставропольском крае в период с 19 марта по 12 августа 2020 года». dx.doi.org. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 2-ին.
  4. ↑ «Ши Ц. Критерии классификации географических названий Китая и России». Litera. 6 (6): 66–77. 2019-06. doi:10.25136/2409-8698.2019.6.31332. ISSN 2409-8698.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Камбоджа // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0. (CC BY-SA 3.0).
  6. ↑ Samuel Lipsman, Edward Doyle. Fighting for Time. — Boston: Boston Publishing Company, 1983. — С. 127.
  7. ↑ Shawcross, William (1985). The quality of mercy: Cambodia, Holocaust and modern conscience. London: Deutsch. ISBN 978-0-00-636972-1.
  8. ↑ Patrick Heuveline (2001). The Demographic Analysis of Mortality in Cambodia // Forced Migration and Mortality, eds. Holly E. Reed and Charles B. Keely. Washington, D.C.: National Academy Press, ISBN 0-309-07334-0.
  9. ↑ Śliwiński, Marek (1995). Le génocide khmer rouge: une analyse démographique. Recherches asiatiques. Paris: l'Harmattan. ISBN 978-2-7384-3525-5.
  10. ↑ The Strip-Mall Revolutionaries.
  11. ↑ «Forests in Cambodia». Mongabay.com. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 2-ին.
  12. ↑ Cambodia. ISEAS Publishing. 2010 թ․ դեկտեմբերի 31. էջեր 25–29.
  13. ↑ 13,0 13,1 Tiantong, Sirinad; Limwattanayingyong, Attaya; Wibulpolprasert, Suwit; Vedrasco, Liviu; Kertesz, Daniel (2019 թ․ հուլիսի 4). «Towards optimal collaboration: reforming the WHO country cooperation strategy in Thailand». Bulletin of the World Health Organization. 97 (9): 642–644. doi:10.2471/blt.18.219287. ISSN 0042-9686.
  14. ↑ По данным справочника oec.world
  15. ↑ «CIA - The World Factbook». web.archive.org. 2010 թ․ դեկտեմբերի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 2-ին.
  16. ↑ «Spotlight: Cambodia raises minimum wage for garment, footwear sectors for 2020 - Xinhua | English.news.cn». web.archive.org. 2019 թ․ սեպտեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 2-ին.
  17. ↑ «Cambodia labour ministry & unions to negotiate 2020 minimum wage for garment workers». Business & Human Rights Resource Centre (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մարտի 2-ին.
  18. ↑ «Cambodian history». www2.umbc.edu. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 2-ին.
  19. ↑ Ringer, Greg. Killing Fields. — New York: Charles Scribner and Sons, 2002. — С. 368—370.

Գրականություն խմբագրել

  • Альбанезе Марилия. Ангкор. Величие кхмерской цивилизации / Пер. У. В. Сапциной. — М.: ООО «АСТ», Астрель, 2003. — 296 с.: ил. — ISBN 5-17-020640-2
  • Бектимирова Н. Кризис и падение монархического режима в Камбодже. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1987. — 240 с.
  • Верин В. П., Верина Н. А. Камбоджа. — М.: Географгиз, 1960. — 72 с. — Серия «У карты мира».
  • Виноградов Б. П. Башни Ангкора. — М.: Известия, 1985. — 176 с.: ил.
  • Гозе А. Вьетнам и Ангкор-Ват. Иллюстрированный путеводитель / Пер. И. В. Павловой. — М.: ООО «АСТ», Астрель, 2009. — 312 с.: ил. — Серия «Дорлинг Киндерсли. Путеводители».
  • Дажен Брюно. Кхмеры / Пер. с франц. В. Е. Степанова. — М.: Вече, 2009. — 432 с.: ил. — Серия «Гиды цивилизаций». — ISBN 978-5-9533-2738-1
  • Дажен Брюно. Ангкор. Лес из камня / Пер. Е. Батыревой. — М.: АСТ, Астрель, 2003. — 192 с.: ил. — Серия «Города-музеи. Открытие». — ISBN 5-17-017626-0
  • История Кампучии. Краткий очерк. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1981.
  • Кампучия: от трагедии к возрождению. М.: Политиздат, 1979. — 255 с.
  • Камбоджа // Правовые системы стран мира. Энциклопедический справочник / Под ред. А. Я. Сухарева. — М.: НОРМА, 2003. — С. 346—350.
  • Литвинов И. П. Кампучия — страна кхмеров. — М.: Мысль, 1976. — 144 с.: ил.
  • Маршаль А. Ангкор: Худож. памятники Камбоджи / Предисл. чл.-кор. Акад. художеств СССР Б. В. Веймарна. — М.: Искусство, 1963. — 195 с.: ил.
  • Миго А.ruen Кхмеры (история Камбоджи с древнейших времен) / Пер. с франц. Е. П. Дементьевой. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1973. — 352 с.
  • Перевощиков К. В стране пробуждённых тропиков. — М.: Детская литература, 1963. — 96 с.: ил.
  • Рыбакова, Н. И. Храмовый комплекс Ангкор-Ват в Камбодже // Сокровища искусств стран Азии и Африки. — 1976. — Вып. 2.
  • Риддл, Т. Камбоджа и год ЮНТАК. — СПб.: Издательство «Левша», 2018.
  • Седов Л. А. Ангкорская империя. Социально-экономический и государственный строй Камбоджи в IX—XIV вв. / Под ред. К. М. Ашрафян. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1967. — 260 с.: ил.
  • Шубин В. В. Кампучия: суд народа. — М.: Юридическая литература, 1980. — 176 с.
  • Chandler D. The tragedy of Cambodian History. New Haven, 1991.
  • Kiernan B. The Pol Pot Regime. New Haven, 1996.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

  Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կամբոջա» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 210)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կամբոջա&oldid=9727608» էջից